Бадиий таҳлил асослари

Поэзия ҳаёт ифодасидир ёки янада 
тўғрироғи, ҳаётнинг ўзидир. Бугина эмас, поэзияда ҳаёт чинакам 
воқеликдан кўра ҳаётийроқ намоён бўлади
”
1
,- тарзидаги қаноати мақсадни 
аниқ ифодалай олгани билан ажралиб туради.
Норвегиялик модернчи адиб ва адабиётшунос Э. Ховардсхолмнинг бу 
ҳақдаги: «
Поэзия реал борлиққа қилинган тақлид ҳам ёки унинг 
қандайдир талқини ҳам эмас. Поэзиянинг ўзи ўз ҳолича ортиқ 
даражадаги реалликдир
»
2
,- деган қарашида масала моҳиятини янада теран 
1
Белинский В. Г. Адабий орзулар. –Т.: Ғ. Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1977. 99- бет. 
2
Ховардсхолм Э. Модернизм. В книге «Называть вещи своими именами». –Москва. «Прогресс». 1986. -
С. 459. 

---

57 
англаш сезилади. Шунинг учун ҳам бадиий асарга ёндашилганда, унинг 
ҳаёт манзарасини қанчалик реал кўрсатганлигини мезон қилиб иш кўриш 
бадиий ҳақиқатга элтадиган йўл эмас. Айниқса, лирик ёхуд сатирик асарлар 
таҳлилида бадиий матнга ҳаёт ҳақиқати ифодаси тарзидаги ёндашиш адабий 
ҳодисанинг жозибаси, таъсир кучи ҳамда ўзига хослигини йўқотишга олиб 
келиши мумкин. Бугунги адабий жараён ва бадиий асарларга совет 
давридаги каби “Ҳаққонийлик – бадиийлик мезони”, “Романларда ҳаёт 
жилваси”, “Ҳикояда ҳаёт нуқси” тарзидаги ўлчовлар билан ёндашиш адабий 
яратиқларнинг моҳиятини жўн ва тор қабул қилишга олиб келиши тайин. 
Бадиий таҳлилнинг кўп бор тилга олинадиган муҳим тамойилларидан 
яна бири 
яхлитлик
дир. Яхлитлик талаби, аввало, ўрганиладиган бадиий 
асарга исталганча таркибий қисмларга ажратиб ташлайвериш ўринли 
бўлмайдиган эстетик бутунлик тарзида ёндашишни тақозо қилади. 
Дарҳақиқат, ҳар қандай асл санъат асари бузилмас яхлитликдан иборатдир. 
Санъат асарининг ички бутунлигига дахл қилинмагандагина унинг асл 
моҳиятини тўғри англаш мумкин бўлади. Бунинг устига, бадиий таҳлил 
ёрдамида эстетик ҳақиқатларни билиб қўйишгина эмас, балки улар 
ёрдамида шахс маънавиятини шакллантириш ҳам кўзда тутилар экан, шахс 
фақатгина яхлит ҳолда шакллантирилиши ҳисобга олиниши зарур. Инсон 
танасининг зарур мучалари (
соматик унсурлар
) одамнинг ўзи билан 
биргаликда дунёга келади. Ундан кейин пайдо бўлган соқол, сўгал, хол каби 
иккиламчи унсурлар вужуд учун ҳаётий аҳамиятга эга бўлмагани сингари 
одамнинг шахслигини тайин қиладиган маънавий сифатлар ҳам яхлит ҳолда 
шакллантирилади. Унга, аввал, ақлий, сўнг ахлоқий, сўнгра жисмоний, 
ундан кейин меҳнат, ундан сўнг ватанга муҳаббат, улардан кейин 
инсонпарварлик ва ҳк. тарзидаги сифатларни сингдириб бўлмайди. Инсон ўз 
умрининг мувофиқ босқичларига мос келадиган турли омиллар таъсирида 
бир қатор маънавий фазилатлар мажмуига эга яхлит бир шахс сифатида 
шаклланади ёхуд ҳеч қачон тўла маънодаги шахсга айланолмаганича ўтиб 
кетади. Эзгу инсоний фазилатларнинг бири иккинчисини, албатта, тақозо 
қилади, бири бошқасидан келиб чиқади, бири ўзгасини келтириб чиқаради. 
Агар бадиий асарга мўъжизавий бир дахлсиз бутунлик тарзида 
ёндашилмайдиган бўлса, унинг сиру жозибаси бир зумда йўққа чиқиб, 
адабий асар ўзига хос таъсир қудратидан тамомила маҳрум бўлиши мумкин. 
Таҳлил қилинаётган асарнинг барча жиҳатига бирваракайига синчковлик 
билан ёндашиб, бутуннинг қисмларидаги жозибани кашф этишга эътибор 
қаратиш таҳлилнинг муваффақиятини таъминлайдиган омилдир. 
Бадиий таҳлилда амал қилиниши зарур бўлган тамойиллардан яна бири 
тизимлилик
дир. Тизимлилик принципи яхлитлик тамойилининг мантиқий 
давоми бўлиб, таҳлил кечимида бадиий асарни ташкил этган унсурларнинг 
муайян тизимли кўринишга эга бўлиши ҳисобга олинишини талаб қилади. 
Асл санъат асарида бири иккинчисига боғлиқ бўлмаган бирор бадиий унсур 
учрамайди. Демак, ҳар қандай санъат асари муайян эстетик вазифани 
ўтайдиган тизимдир ва у маълум миқдордаги ост ҳамда усттизимлардан 
иборат бўлади. Ҳар қандай бадиий бутунлик нимадандир кичик, бинобарин, 

---

58 
қандайдир бутуннинг қисми ва нимадандир катта, бинобарин, қандайдир 
қисмга нисбатан бутун ҳисобланади.
Шуни ҳам айтиш керакки, кўчим, портрет, ўхшатиш, пейзаж, муболаға, 
кичрайтириш сингари кўплаб тасвир воситалари, турли-туман бадиий 
санъатлар бир асар вужудига тасодифий равишда йиғилиб қолмайди. 
Уларнинг муайян асарда, айни шу тартибда гуруҳлашувининг ички бадиий-
эстетик, мантиқий-коммуникатив, тасвирий-ифодавий қонунияти мавжудки, 
таҳлил айни шу қонуниятни очишга қаратилиши керак. Шунинг учун ҳам 
таҳлилни уюштиришга тутинган мутахассис тизимлиликка алоҳида эътибор 
бериб, бу тамойилга қатъий амал қилиши жоиз. 
Тизимлилик тамойили бадиий асарнинг ҳар бир унсурига эстетик 
зарурият, сабабий алоқадорликнинг намоён бўлиши тарзида қарашни кўзда 
тутади. «Ўғри» ҳикоясидаги амин портрети асар умумий организмидан 
узилган ҳолда, шунчаки персонажнинг қандай қиёфали эканини билдириб 
қўйиш учунгина берилмагани, балки айни шу портрет тасвири асар 
яхлитлиги, сюжет ривожи табиийлигини таъминловчи асосий омиллардан 
бири эканлиги таҳлилчи назаридан қочирилмаслиги зарурдир. Зеро, бу 
портрет тасвирисиз амин ва Қобил бобо муносабати тушунарли бўлмас эди. 
Бадиий асар таҳлилида ҳамиша суяниладиган тамойиллардан яна бири 
тарихийлик
дир. Гарчи бадиий асарга тарихнинг образга кўчирилган 
иллюстрацияси ёхуд унинг шунчаки эстетик инъикоси деб қараш мутлақо 
нотўғри бўлсада, ҳар қандай адабий асарнинг муайян замонда, муайян 
тарихий шароитда, конкрет вақтда яшаб ўтган ёхуд яшаётган одам 
томонидан яратилган ва унда акс эттирилган воқеаларгина эмас, балки 
руҳий ҳолат манзараларида ҳам ўша тарихий даврнинг тамғаси борлиги 
ёдда тутилиши лозим. Бундан ташқари, ҳар қандай бадиий асар ҳам конкрет 
замон ва маконда яшаётган одам (истеъмолчи-реципиент) томонидан қабул 
этилади. Бинобарин, таҳлилга тортилган ҳар қандай бадиий асарнинг 
яратилган даврини билмай ва уни ҳисобга олмай туриб, адабий яратиқни 
чуқур ўрганиш, теран таҳлил этиш ва ҳаққоний хулосага келишнинг имкони 
йўқ. Ўрганилаётган асарга тарихийлик нуқтаи назаридан ёндашилмаса, 
қаҳрамонлар руҳий ҳолатини ҳам, уларни фаолиятга ундаган сабабларни 
ҳам янглиш тушуниш ва изоҳлаш мумкин. Шунинг учун ҳам улкан 
адабиёттанувчи олим Ю. Борев: “