Бадиий таҳлил асослари

...ўзаро 
нутқий мулоқот (бадиий коммуникация)да биз бир-биримизга фикр 
(мазмун) эмас, балки унинг ифодаси учун шакллантирилган гап 
(матн)ни етказамиз. Тингловчи (ўқувчи), ўз навбатида, ўша гап 
(матн)ни фикр (мазмун)га айлантириши лозим бўлади ва шу тариқа 
нутқий мулоқот (бадиий коммуникация) амалга ошади. Кўриб 
турганимиздек, тингловчи (ўқувчи) шунчаки ахборот қабул қилувчи 
эмас, балки мазмун яратувчи субъектдир. Шунга кўра сўзловчи 
етказмоқчи бўлган (ва ўз наздида етказган) мазмун билан тингловчи 
англаган мазмун бир нарса бўлолмайди. Адабий асар мисолида эса 
мазмун яратувчи субъектлар сони (ёзувчи + асарни ўқиган ҳар бир 

---

54 
ўқувчи) ғоят кенг, бас, талқинлар сони ҳам шунга мутаносибдир
”
1
. 
Чиндан ҳам олим бадиий сўзнинг турфалиги сабабини ғоят синчковлик 
билан кўрсатиб берганки, унинг фикрига тўлиқ қўшилиш мумкин. 
Бадиий асар таҳлилида амал қилинадиган 
иккинчи
тамойил ҳар қандай 
илмий таҳлил фақат шахсий фикрифодаси бўлиб, у ҳеч қачон мутлақ 
ҳақиқатлик даъвосини қилиши мумкин эмаслигидир. Синчи қанчалик 
билимдон, талантли, тажрибали ва моҳир бўлишига қарамай, у амалга 
оширган 
таҳлил шахсий мулоҳаза, субъектив қараш мақоми
да бўлади. 
Илмий ҳақиқатлар кўпчилик томонидан бирдай қабул этилиш хусусиятига 
эга бўлса, эстетик ҳақиқатлар ҳақида бундай деб бўлмайди. Юқорида 
айтилганидек, ҳар бир ўқувчи, китобхон, мутахассис ҳар қандай асарни 
ўзича ўқийди, ўзича тушунади, ўзича таъсирланади, ўзича ҳис этади. 
Демакки, ўзича хулоса ҳам чиқаради. Бир асарни ўқиган кўпчилик кишилар 
ўртасида у ҳақда ўзаро ўхшаш, бир-бирига тўғри келадиган қарашлар 
бўлгани сингари, бир-бирини мутлақо инкор этадиган фикрлар бўлиши ҳам 
табиий ҳол экани ҳисобга олиниши керак. 
Бу тамойил, ҳатто, Навоий ҳазратлари томонидан Атойининг “
Ул 
санамким сув яқосида паритек ўлтурур, Ғояти нозуклугудин сув бирла 
ютса бўлур
” матлаъси билан бошланадиган машҳур ғазали борасида 
билдирилган танқидий қарашга ҳам тааллуқлидир. Шундайлиги учун ҳам 
бошқа байтлар эмас, айнан “
...қофиясида айбғинаси бор
” бўлган шу байт то 
ҳозирга қадар Атойи бадииятининг юксак тимсоли саналиб келмоқда. 
Ҳар бир асарнинг ҳамма томонидан бирдай қабул этилишини талаб 
қилган коммунистик мафкура, аслида, жамият аъзолари тафаккур йўсинини 
эстетик йўл билан бир қолипга солишни кўзда тутарди. Бу ҳол, табиий 
равишда, бадиий адабиётнинг жўнлашишига олиб келарди. ХХ асрнинг 40- 
йиллари адоғида компартиянинг олий органи бўлмиш Сиёсий бюро 
томонидан «Звезда», «Ленинград» журналлари ҳақидаги ҳамда М. 
Зошченко, А. Ахматоваларнинг ижоди тўғрисидаги қатағонга чорловчи 
қарорларнинг юзага келиши сабаби ҳам бу журналларда тилга олинган 
ижодкорларниг оммани бир хил ўйлашга, аниқроғи ўйламасликка ўргатиш 
талаб этиладиган адабий сиёсатга маъқул келмайдиган асарларни босганида 
эди. Чунки бу асарларда талантли ижодкорлар ҳар хил одамларнинг ҳар хил 
ҳолатларини акс эттириб, ҳар хил қабул қилиниши шарт бўлган образларни 
тасвирлаган эдилар.
Асарнинг бир мутахассис томонидан қилинган таҳлили нечоғлик чуқур 
бўлсада, ўзга бир шахс бу хилдаги талқинни мутлақо қабул этмаслиги ва 
бадиий ҳодисага ўз позициясидан келиб чиқиб тамомила бошқача баҳо 
бериши мумкин. Фақат Д. Қуронов айтмоқчи, биргина талаб – таҳлилнинг 
“