Бадиий таҳлил асослари

ўрганилаётган бадиий асарнинг қайси жиҳатини текширишга 
бирламчи ва устувор аҳамият бериш кераклигини белгилаб олиш 
таҳлил йўналиши
тушунчасини англатади. Бадиий асар таҳлилининг 
тўлақонли бўлиши, кўп жиҳатдан, таҳлилчининг матнни қандай йўналишда 
текширишга тутингани, ундан нима излаётганини аниқ белгилаб олишига 
боғлиқдир. Бу жараёнда таҳлилнинг тахминан кимлар учун ва нима 
мақсадда амалга оширилаётганини ҳисобга олиш ҳам ўта муҳим ўрин 
тутади. 
Таҳлил йўналишини белгилашда асарнинг мавзусига алоҳида диққат 
қаратиладики, бунда маълум даражада асос бор. Негаки, тасвирнинг нимага 
йўналтирилгани унинг мавзусида ҳам бир қадар намоён бўлади. Гарчи, 
баъзи бадиий яратиқларда яққол кўзга ташланиб турадиган мавзу 
учрамаслиги мумкин бўлсада, кўпинча асарнинг мавзуси унинг муайян 
йўналишда таҳлил этилишига кўмак бериши аниқ. Аммо мавзу 
тушунчасининг моҳиятини тайин этишда мутахассислар орасида қатъий бир 
хиллик йўқ. “
Айримлар мавзу деганда, тасвирга олинган ҳаётий 
материални тушунишади. Бошқалар эса асарда кўтарилган ижтимоий 
муаммони мавзу деб билишади
”
1
,- деб ёзганди йирик адабиётшунос Г. 
Абрамович. Ҳақиқатан, рус адабиёттанувида “тема” атамаси ана шундай 
икки тушунчани англатади. Шунинг учун ҳам рус адабиёттанувчиси А. 
Есин 
бу 
тўғрида: 
“
Баъзан 
мавзу 
асарнинг 
ғоясига 
ҳам 
тенглаштирилади
”
2
,- деб ёзади. Чамаси, олимнинг бу қараши М. 
Горкийнинг салкам бир аср олдин: “
Мавзу муаллифнинг тажрибасида 
туғилиб, ҳаёт томонидан таклиф этилган ғоядир
”
3
,- деган фикри 
таъсирида юзага келган. Ўзбек адабиёт илмида эса биринчи маънода − 
“мавзу”, иккинчи маънода – “муаммо” атамаси ишлатилади. 
“Адабиётшунослик луғати”да мавзу тушунчаси изоҳига ҳам алоҳида 
тўхталинган ва унга: “