Бадиий таҳлил асослари

Компаративистика
“солиштириш”, “қиёслаш” маъноларини 
англатувчи лотинча 
comparativus
сўзидан олинган бўлиб, бадиий асарни 
солиштирма ўрганишни ёки турли миллий адабиётлар ўртасидаги ўхшаш 
ҳамда фарқли жиҳатлар ва уларнинг илдизларини қиёсий текширишга 
диққат қаратилишини кўзда тутади. Компаративистика турли халқларнинг 
адабиётлари ўртасидаги алоқаларни ўрганиш ва адабий таъсирлар 

---

243 
замиридаги қонуниятни очишга қаратилган самарали илмий ёндашув 
тарзидир. 
Бадиий асарга қиёсий-тарихий ёндашувда бир вақтнинг ўзида 
қиёсийлик ва тарихийлик сингари икки жиҳат борлигига эътибор қаратиш 
керак. Бадиий бутунликка бундай ёндашувнинг 
қиёсий
лиги шунда намоён 
бўладики, унда камида икки миллатга доир адабий ҳодиса ўзаро 
солиштирилади. Ушбу назариянинг 
тарихий
лиги шунда кўринадики, 
адабиётлар ўртасидаги ўхшашликнинг томирлари бир йўла ҳам жамиятлар, 
ҳам халқлар ва ҳам адабиётлар тарихидан қидирилади. Эътибор қилинса, 
бадиий адабиётни ҳар қандай солиштириб ўрганиш ўз-ўзидан 
компаративистикани келтириб чиқаравермайди. Дейлик, бир миллий 
адабиётнинг ичида амалга оширилган исталган йўналишдаги қиёсий-
солиштирма текширишнинг компаративистикага алоқаси йўқ. 
Бадиий адабиётга қиёсий-тарихий ёндашувда турли халқларга тегишли 
адабий ҳодисалар ўртасидаги ўхшаш жиҳатлар иккита сабаб билан 
изоҳланади. 
Биринчиси
– турли халқларнинг ижтимоий-иқтисодий ва 
маданий-эстетик тараққиёти тарихида умумий ўхшашликлар мавжудлиги. 
Иккинчиси
– турли халқлар ўртасида маданий-адабий алоқа ва ўзаро 
таъсирларнинг борлиги. Шундан келиб чиққан ҳолда адабий алоқа ва 
адабий таъсир қуйидаги икки аспектда ўрганилади: а) адабиёт тарихи ва 
адабий кечим табиатида объектив равишда мавжуд бўладиган 
типологик
умумийликлар; б) халқлар ўртасидаги 
адабий алоқалар ва таъсирлар
туфайли пайдо бўлган универсал ўхшашликлар.
Турли миллий адабиётлар ўртасида ўхшашликлар борлиги ва уларнинг 
бир-бирига таъсир кўрсатишидай табиий ҳолатни илмий тадқиқ этиш, 
конкрет асарларда бу жиҳатларнинг намоён бўлиш қонуниятларини 
текширишда ўзаро таъсирнинг намоён бўлишини турли адабиётлардаги 
бир-бирига ўтиб кетаверадиган, конкрет миллий адабиётга хос хусусият 
эканини аниқлаш мумкин бўлмайдиган аралаш-қоришиқ ҳодиса сифатида 
талқин этишдан сақланиш керак. Агар икки ёки бир неча адабиёт 
ўртасидаги адабий таъсир қоришиб кетадиган даражада бўлса, қайсидир бир 
адабиётлар миллий қиёфасидан айриладики, бу ўша адабиёт учун ўрнини 
қоплаб бўлмайдиган йўқотиш ҳисобланади. Компаративистик таҳлилда 
адабиётлар ўртасидаги ўхшашлик ва универсаллик сунъий ҳамда зўраки 
тарзда келтириб чиқарилмагандагина илмий холислик ва аниқликка 
эришиш мумкин бўлади. 
Шуни таъкидлаш ўринлики, бадиий яратиқларга тарихий-типологик 
ёндашувда бўлганидек, қиёсий-тарихий назария ҳам қаерда бўлишидан 
қатъи назар, бутун инсоният бир хил ижтимоий-тарихий тараққиёт йўлини 
босиб ўтади деган моддиюнча қарашга таянади. Албатта, ўз вақтида, яъни 
ҳар бир халқнинг тарихий тараққиёт йўсинида ҳозиргидай турфа 
хусусиятлар кузатилмаган ўтмиш шароитида бундай қараш муайян илмий 
асосга эга бўлган. Лекин халқлар тарихидаги умумийликка ортиқча баҳо 
бериш ҳамиша ҳам ўзини оқлайвермайди. Чунки жуғрофий ўрни, этник 
илдизи, таянадиган эътиқоди, тараққиёт даражасига кўра ғоят бир-бирига 

---

244 
ўхшаб кетадиган икки халқ бир-биридан тамомила фарқ қилувчи адабиётга 
эга бўлиши мумкинлиги жамият ва адабиёт тарихидан жуда яхши маълум. 
Чунончи, ўзбек, қозоқ, туркман, қорақалпоқ, қирғиз сингари узоқ ўтмишда 
ҳам, яқин даврларда деярли битта давлат таркибида бўлган, демакки, бир 
ижтимоий тузумда ҳаёт кечирган бир тилли қардош халқларнинг ХХ асрга 
қадар бўлган даврдаги адабиётлари тамомила турлича йўналиш ва даражада 
эканлиги тарихий ҳақиқатдир. 
Компаративистикага биноан турли миллатга мансуб адабиётларга 
мансуб алоҳида адабий асарлар, адабий жанрлар, бадиий услублар, услубий 
йўналишлар ёки айрим ёзувчиларнинг ижодидаги ўзига хослик каби 
жиҳатлар қиёсий-тарихий ўрганишнинг предмети бўлиши мумкин. 
Кунботиш мамлакатлари адабиётида