Бадиий таҳлил асослари

ноклассик 
адабиёт босқичи; 
г) 
постклассик адабиёт босқичи
сингари босқичларга 
бўлиш мумкин экани қайд этилади. Бадиият босиб ўтган тарихий йўлга 
холис назар ташлаш бундай ёндашувнинг тўғри эканини кўрсатади ҳам. 
Агар эстетика тарихи ва назариясида аристотелча-гегелча-кантча ёндашув 
классик йўналиш дейиладиган бўлса, унгача, яъни антик давргача бўлган 
босқичнинг классик адабиётгача дейилишида мантиқ борлиги кўринади. 
Модернизм аристотелча-гегелча-кантча классик қарашлардан юз ўгириш, 
уни инкор этиш натижаси ўлароқ юзага келган илмий-эстетик қарашлар 
тизими бўлган эди. Дастлаб модернизм ўзини энг сўнгги бадиий-эстетик 
йўналиш тарзида тақдим этди, аммо вақт бу даъво тўғри эмаслигини, 
адабиёт ва санъат ҳодисаларига ёндашиш ҳамда изоҳлашнинг шу вақтгача 
бўлган барча йўналишлари, жумладан, ноклассик модернизмдан ҳам 
тамомила фарқ қилувчи постклассик босқичлари ҳам борлигини кўрсатди. 
Бунинг устига, эндиликда қандайдир бир бадиий-эстетик йўналишнинг 
етакчилиги ўзгача йўналишларнинг мавжудлигини инкор этолмаслиги 
англаб етилди. Яъни эндиликда модернизмнинг борлиги постмодернизм, 
реализм ёки ўзгача яна қандайдир “изм”лар бўлаверишига ҳалақит 
бермаслигига кўникилди. Ижодий синкретизм (қоришиқлик), фикрий-
креатив плюрализм шуни тақозо этади. 
Жуда узоқ йиллар мобайнида амалда бўлиб келган классик йўналишдан 
кейин пайдо бўлиб, унинг ўрнини эгаллашга даъво қилган ноклассик 
фалсафий ва бадиий тафаккур тарзининг ифодаси бўлмиш модернизм 

---

249 
йўналишига хос етакчи белгилар нималардан иборат эканини аниқлаш ғоят 
муҳим илмий-назарий ва амалий аҳамият касб этади. Модернизмнинг 
назарий қарашлар тизими ва бадиий амалиётида аристотелча-гегелча-кантча 
классик қарашларга зид равишда фақат борлиқ ҳодисалари ҳамда одамнинг 
муайян мақсадга йўналтирилган фаолиятигина эмас, балки инсондаги 
классик санъатнинг эътиборидан четда қолиб келган зерикиш, сиқилиш, 
тушкунлик, қўрқув сингари руҳий тушунча ва ҳолатлар ҳам бадиий тасвир 
объекти мақомига кўтарилди; синкретизм кучайгани сабаб фалсафа 
бадиийлашди, мусиқада оҳанг уйғунлигидан юз ўгирилди, тасвирий 
санъатда ташқи ўхшашлик ва шаклий гармониядан воз кечилди, адабиёт, 
театр ва кинода ҳаётий ҳаққонийлик ўрнига абсурд, ношайин, эротик ҳамда 
жирканч ҳолатлар тасвирига устувор мақом берилди. Айни вақтда, 
модернистик санъатнинг юксак намуналари яратилиб, улар ХХ аср 
ноклассик эстетик тафаккурининг ўзига хос классикаси бўлиб қолди. 
Негаки, ҳар бир модерн асар олдиндан пухта ўйлаб олинган қонун-
қоидалар, талабу тартиблар асосида яратилади. Ҳатто, ҳар қандай азалий 
қолипу тартибларнинг инкори ўлароқ дунёга келган асарларда ҳам муайян 
ички бадиий-эстетик низом мавжуд эди. 
Модернизм классик назариядаги санъатга реал воқеликнинг инъикоси 
тарзида қарашдан воз кечиб, борлиққа қатъий боғланиб қолиш санъаткор 
имкониятларини чеклаб қўяди, у ўз ўю хаёллари билан воқеликдан 
ташқарида турганида кўпроқ ижодий салоҳиятга эга бўлади деб қарайди. 
Реалистик назария санъатнинг ягона объекти борлиқ деб билгани сабабли 
ҳам модернизм ундан юз ўгириш керак деб ҳисоблайди ва санъатни 
борлиқнинг нусхаси эмас, балки унинг ўзини алоҳида мустақил борлиқ деб 
билади. Модернистик адабиёт ва санъатнинг барча йўналишларида 
яратилган асарларда унга қадар қўлланиб келинган анъанавий бадиий 
восита ва усуллар ё бутунлай инкор қилинади, ёхуд улардан таниб 
бўлмайдиган даражада ўзгартирилган ҳолда фойдаланилади. 
Классик қарашлар тизими шароитида санъат ва адабиёт намуналари 
олдига ақлга мувофиқ бўлиши кераклиги (
рационаллик
), ижодий тажриба 
давомида шаклланган бадиий қолипларга риоя қилиши лозимлиги 
(