Бадиий таҳлил асослари

Бунинг энг мақбул амалий йўли асарни қайта ўқиш, қайта ўқишгина 
эмас, балки қайта-қайта ўқишдир. Профессионал адабиётшунос ўзида 
илк ўқиганда қолган таассуротларни такрорлаш учун эмас, балки 
уларнинг ҳаққонийлигини синчиклаб, ҳатто, ижикилаб текшириб 
кўриш мақсадида қайта-қайта ўқиш одатини шакллантириши керак
”
1
,- 
деб ёзади бадиий таҳлил тамойил ва усуллари билан махсус шуғулланган 
рус олими А. Есин. Чиндан ҳам асарнинг санъат ҳодисаси учун ўта муҳим 
бўлган янги қирралари, тафсил (детал) ва нозик жиҳатларини очишга 
хизмат қиладиган қайта ўқиш бадиий матнни илмий англаш йўлидаги 
муҳим омилдир. 
Айтилганлардан англашиладики, илк таассуротларнинг ҳамиша 
таҳрирга муҳтожлик эҳтимоли катта бўлганидан бир марта ўқибоқ 
қилинадиган бадиий таҳлил ишончли чиқмайди. Синчи олдида унчалик 
муаллиф ёзган асарни эмас, ундан ҳам ёмони, мутлақо муаллиф ёзган 
асарни эмас, ўзининг илк тасаввуридаги тамомила бошқа бир хаёлий 
битикни таҳлил қилиб қўйиш хавфи пайдо бўлади. Ҳолбуки, мактаб адабиёт 
ўқитиш амалиётида ҳар доим, ҳатто, олий филологик таълимда ҳам кўпинча 
асарни бир марта ўқигандан кейиноқ таҳлил қилишга одатланилган. Асарни 
таҳлил қилиш жараёнида муаллиф ёки домлаларга эргашмай, мустақил 
фикрлаш талаб этилади-ю, аммо ўқувчи ва талабалар қайта ўқишга 
1
Есин А. Б. Принципы и приемы анализа литературного произведения. –Москва.«Флинта», «Наука», 
2000. С. 20. 

---

96 
йўналтирилмайди. Шундай бўлгач, ўқув таҳлили кўпинча сюжетнинг эсда 
қолган жўнгина қайта ҳикояси ёхуд асарнинг ғояси тўғрисида қолипдаги 
ёдаки хулосалар беришдан иборат бўлиб қолишидан ажабланиш керак эмас. 
Илмий таҳлил қилинадиган бадиий материал ҳали етарлича ўзлаштириб 
олинмагани сабабли, айниқса, муракаб таркибли ўзига хос асарлар билан 
иш кўрилганда, илк таассурот ва тасаввурлар мутлақо кифоя қилмайди. 
Бадиий асарни аудиториядаги барча ўқувчи ва талабалар билан бирга 
қайта ўқиш самарали бўлади. Катта ҳажмли асарларнинг, ҳеч бўлмаганда, 
муҳим ўринларини, кичик ҳажмли асарларни эса, тўлиғича изоҳлаб қайта 
ўқиш, талабаларнинг имкони кўтарса, бир неча бор қайта ўқиш илмий 
таҳлил сари очилган йўл дейиш мумкин. Қайта ўқиш бадиий асар таҳлилига 
тайёргарликнинг йўл-йўлакай эмас, балки энг муҳим усулидир. Адабий 
таълим шу тарзда амалга оширилгандагина ёшлар ўрганилаётган бадиий 
матнга синчковлик билан қарашга одатланадилар. 
Бадиий таҳлилда объект англашилиши ва субъект уни туйиши учун 
субъект маълум даражада объектлашиши, объект эса имкони борича 
субъектлаштирилиши зарур. Яъни бадиий асарни тушуниш ва таҳлил 
этишда объект фалсафа илмидаги каби ўз ҳолича қимматга эга эмас, у 
субъект томонидан англанган даражадагина қимматга эга бўлади. Етук бир 
асар уни англашга чоғи келмаган таҳлилчи томонидан тушунилмаслиги, 
аслида ғариб бир битик эса зўр асар сифатида тақдим этилиши ҳам мумкин. 
Негаки, таҳлилчининг тафаккур даражаси ва ички руҳий олами эстетик 
объектни идрок этиш ва изоҳлашнинг асосий воситаларидир. Шунинг учун 
ҳам таҳлилчи ўз фикри, руҳий олами ва туйғуларининг қуршовида қолиб 
кетмаслиги учун дунё адабиётининг сара намуналари ва бадиий матнни 
илмий-эстетик баҳолашда таяниладиган назарий билимлардан хабардор 
бўлиши, муайян матн билан танишиш мобайнида туйғуларини безовта 
қилган сабабларнинг илмий изоҳини бера олиш қудратига эга бўлиши 
керак. Бундай сифатлар бадиий таҳлилнинг холис ва илмий бўлишини 
таъминлайди. Бундай қилмаган ёки қилолмаган таҳлилчи текширилаётган 
асардан унга хос қирраларни тополмаслиги ёхуд унга мутлақо ёт бўлган 
хусусиятларни ёпиштириши мумкин.
Бадиий асарни таҳлил қилишда таҳлилчи – субъект билан объект, яъни 
бадиий матн ўртасида тўғри муносабат ўрнатилиши таҳлил сифати учун 
ғоят муҳимдир. Фалсафа ва мантиқ илмида субъектга хос қараш ва 
тўхтамларнинг объективлиги, яъни холислиги муҳим аҳамият касб этади. 
Бадиий таҳлилда эса субъект таҳлил қилинаётган бадиий матнга алоҳида 
қизиқиб, эҳтирос билан ёндашгандагина унинг жозибасини, яширин ички 
маъноларини топиши мумкин бўлади. Агар эстетик субъект холислик 
мақсадида бадиий объектга лоқайд ёндашадиган бўлса, ундаги кўзга яққол 
ташланиб турмайдиган жиҳатларни пайқамай қолаверади. Демак, субъект 
объективликдан бир қадар чекинганда, бадиий объектга холис илмий-
эстетик баҳо бера олади. Ҳолбуки, адабиёт ва санъатдан бошқа илмларда 
айнан холислик ва совуққонлик, яъни обективлик илмий хулосаларнинг 
ҳаққонийлигини таъминлайди.

---

97 
Шуни ҳам айтиш керакки, битта бадиий матн, яъни бир объект турли 
вақтларда идрок этилганда, айни бир субъект (ўқирман)га турлича таъсир 
қилиши ҳолати ҳам табиийдир. Бадиий матн туйғу ва ақлнинг биргаликдаги 
фаолияти маҳсули бўлганлиги учун ҳам адабий асар таҳлилчининг ҳиссий 
ҳолати қандайлиги ҳамда ақлий кучининг қаёққа ва қай тарзда 
йўналтирилганидан келиб чиқиб, унга турлича таъсир қилади. Шунинг учун 
ҳам бадиий таҳлил жараёнида ҳамиша таҳлилчи – субъект бадиий объектга 
хос хусусиятларни таҳлил амалга оширилаётган вазиятдаги эстетик савияси, 
кайфияти ва имкониятидан келиб чиққан ҳолда кўради ҳамда кўрсатади. Бу 
ҳолат таҳлилнинг мутлақ ва тугал бўлмаслиги тамойили билан ҳам 
изоҳланади. Шунинг учун ҳам айни бир матн бир даврда яшаётган турли 
таҳлилчилар томонидан турлича қабул этилиши ва уларнинг ҳар бири ўз 
қарашларини матндан келтирилган далиллар билан исботлай олишларини 
кўриш мумкин. Илмнинг бошқа соҳаларида эса адабий синчиликдаги 
даражада катта ҳар хиллик юзага келмайди.
Таъкидлаш лозимки, бадиий таҳлилда субъектнинг холис бўлмаслиги 
ҳолати жўн тушунилмаслиги керак. Негаки, таҳлилчининг ҳар қандай фикри 
унинг шахсий мулоҳазаси бўлса ҳам, лекин субъект муайян тўхтамга 
шунчаки ўз хоҳиш-истаги туфайли эмас, балки бу йўналишдаги илмий-
эстетик мантиқ ҳамда бадиий қарашлар тизимига таянгани боис етиб 
келади. 
Айни 
шу 
жиҳатлар 
бадиий 
таҳлилнинг 
илмийлигини 
таъминлайдиган омилдир. Лекин бу хил хулоса ва қарашлар тизими 
қандайдир ўзгармас ва қолип шаклидаги илмий қоидалар тарзида эмас, 
балки бадиий матнни ўзига хос англашдан келиб чиқадиган адабий 
мулоҳазалар тарзида моддийлашади. Илмий таҳлил бадиий сўз соф 
объектив мавжудлик ҳам, таҳлилчининг соф субъектив-руҳий қарашлари 
натижаси ҳам эмас, балки