B. T. Toshmuhamedov

Я
Я
62-rasm. Otyaylov tog‘ yon bag‘ridagi g‘or.
H ozirgi vaqtda Yer sharidagi b arch a m uzliklarning um um iy 
m aydoni quruqlikning o ‘nd an bir qism idan k o ‘prog‘ini yoki 16 
m illion 215 m ing km 2 ni tashkil etadi. Bu Avstraliya m aydonidan 
ikki m arta kattaroqdir. Agar bu m uzlik erisa, D unyo okeanining 
sathi 50 m etrdan ortiqroq k o ‘tarilar edi.
Y er sharidagi barcha m uzliklarning 99,5 foizi qutblarga va 
qutb yaqinidagi oMkalarga (m aterik qoplam a m uzlik) faqat 0,5 
foizi o ‘rtacha va tropik m intaqalardagi baland to g ‘li o ‘lkalarga 
to ‘g ‘ri keladi.
M uzliklar tasnifi. 
Y er yuzidagi b arch a m uzliklar shakliga va 
harakatining xarakteriga k o ‘ra ikki guruhga boMinadi. Bular —
257

---

m aterik muzliklari yoki qoplam a m uzliklar va to g ' m uzliklaridir.
M aterik m uzliklari qutb oMkalarida tarqalgan b o ‘lib, ular 
tog‘larni ham , tekislik va pasttekisliklarni ham yoppasiga qoplab 
y o ta d i. B unga sabab q u tb la rd a va q utb a tro fid a g i jo y la rd a
h a ro ra tn in g yil b o ‘yi ju d a past b o ‘lish id ir. A n ta rk tid a n i va 
G renlandiyani qoplab yotgan muz qalqoni bunga yaqqol misoldir.
T og‘ muzliklari m aterik m uzliklariga qaraganda an ch a kichik 
b o ‘lib, shakli ham xilm a-xildir. T og‘larda m uzliklarning paydo 
bo'lishiga sabab yuqoriga k o ‘tarilgan sari yog‘in -so ch in m iqdori 
ortib, harorat esa pasaya borishidir. T o g ‘ m uzliklari ning shakli 
asosan to g ‘lardagi relyef shakllariga bog‘liqdir. U lar k o ‘p incha 
to g ‘ vodiylari va c h o ‘km alarining yuqori qism ini egallaydi.
M orfologik belgilariga ko‘ra tog ‘ m uzliklari quyidagi asosiy 
tiplarga b o ‘linadi: osilm a muzliklar, karr muzliklari, vodiy m uzlik­
lari, yassi c h o ‘qqilar m uzliklari, yangi paydo b o ‘lgan m uzliklar, 
m uzlik shapkalari va hokazo. Osilma m uzliklar tog‘lam ing Y uqori 
qism laridagi tik yon bag‘irlarning bilinar-bilinm as chuqurlashgan 
qism larida vujudga keladi. U lar kichik b o ‘lib, ju d a nishab yerda 
joylashganligidan to ‘yinish sharoitining salgina o ‘zgarishini ham
o ‘zida aks e ttira d i va k o ‘p in c h a m u zlik k o ‘ch k ila ri h am d a 
q u lam alarin i vujudga keltiradi. T o g ‘larning yuqori qism idagi 
sov u q d an n u rash ja ra y o n id a vujudga kelgan ch u q u rlik la rd a
(karrlarda) joylashgan m uzliklar karr m uzliklari deyiladi. U lar 
ko‘p jih atd a n osilm a muzliklarga o 'xsh ab ketadi.
V odiy m uzliklari — to g‘lardagi eng katta m uzliklarni vujudga 
keltiradi. U lar daryo vodiylarining yuqori qism larida joylashadi. 
Vodiy m uzliklari oddiy (Alp tipida) va m urakkab yoki sertarm oq 
(H im olay tipida) bo'ladi. O ddiy vodiy muzligi bitta yaxlit m uzlik 
oqim idan iboratdir. Ba’zan bir qancha muzliklar bir-biriga qo‘shilib 
sertarm oq yoki daraxtsim on muzliklarni tashkil etadi. Bunda ikkita 
to g ‘ tizm asi orasidagi asosiy m uzlikka h ar ikki yondan kichik 
m uzliklar kelib qo'shiladi. Sertarm oq tog‘ m uzliklariga dunyodagi 
eng katta vodiy m uzliklaridan Q o raqum m to g ‘ligidagi Siachen 
muzligi (uzunligi 75 km ), P o m ir to g ‘idagi Fedchenko muzligi 
(98 km dan ortiq), Tyan-Shan tog‘laridagi Inilchik muzligi (uzun- 
ligi — 80 km ) misol b o £la oladi.
258

---

Ba’zan vodiy m uzliklarining b ir qism i pastga sinib tushishi 
va qor k o ‘chkilari natijasida ham m uzlik vujudga keladi. Bunday 
m uzliklar yangi paydo b o 'lg an m uzliklar deyiladi.
T og‘ tepalarining yassilanib qolgan joylarida paydo b o ‘ladigan 
m uzliklar o ‘ziga xos to g ‘ m uzligi tipini tashkil etadi.
T og ‘ m uzliklari vulqon konuslarida h am joylashadi. U lar 
vulqon konusidan atrofga katta-katta til hosil qilib tarqaladi. Vulqon 
konusidagi m uzliklar - m uzlik shapkalari deb h am ataladi.
T o g‘ m uzliklari Y er yuzida m uz b ilan qoplayagan barcha 
hududning salkam 2% ini egallaydi.