B. T. Toshmuhamedov

T o ‘rtlam chi davr muzliklarining vujudga kelishi sabablari.
Yevropa m aterigida to ‘rtlam chi davrda iqlim ning bir nech a m arta 
o ‘zgarganligi olim larim iz to m o n id an aniqlangan. U chlam chi davr 
oxiri, to ‘rtlam chi davr boshlarida Yevropa, iqlimi nihoyatda sovib 
ketadi. Alp va Kavkaz tog'lari muz bilan qoplanadi. S o ‘ngra y ana 
ozroq vaqt havo isib ketadi, un dan keyin iqlim yana ham sovib 
ketadi, muz faqat baland to g iik o'lkalarnigina em as, tekisliklarni 
ham egallaydi. 0 ‘sim lik qoldiqlarining topilishi bu m uzliklar 
o ‘rtasida uzoq vaqt iliq iqlim davom etganini ko‘rsatadi.
Iqlim sovib ketgan uzoq vaqtlarda m uzlik hatto D nepr va D on 
daryolarining o ‘rta oqim igacha tushib kelgan. Issiq iqlim qaror 
topgach, bu m uzliklar erib ketgan. Shunday qilib, issiq iqlim bilan 
sovuq iqlim alm ashinib tuigan. N ihoyat, issiq iqlim ustunlik qilib, 
tekislik m uzdan b o ‘shaydi. Yevropa iqlimi asta-sekin hoziigi holatga 
keladi. Boshqa kontinentlarda ham to ‘rtlam chi davrdagi muzlik va 
muzliklararo davrlami aniqlash m um kin b o ‘ldi.
Iqlim ning bunday keskin o ‘zgarishiga nim a sabab bo'lgan. 
H ozircha fan bu savolga q a t’iy bir javob bera olm aydi. Bu haqda 
ju d a k o ‘p fikrlar m avjud, ho zirg i za m o n geologlari o rasid a 
to ‘rtlam chi m uzliklar davri bilan Alp orogenezining oxirgi fazasi 
o ‘rtasida aloqa borligi haqidagi fikm i q u w atlovchi olim lar ham
270

---

oz em as. K uchli k o ‘tarilishlar Y er yuzida baland to g 1 relyefini 
vujudga kelishiga olib keldiki, u planetam izda havo va dengiz 
oqim larining, issiqlik ham da nam likning bir tekis taqsim lanishiga 
halal berdi. B aland togMi oMkalarda atm osfera yogMnlari q o r va 
m uzga aylandi. Tog'li oMkalar muz bilan toMgandan soMig, ortiqcha 
m u zlar pastlikka siljib tushib kelgan. Pastlikka tushib kelgan m u z, 
albatta, bu yerning yoz haroratini sovitadi, natijada, qishda yoqqan 
q o r yozda eriy olm ay, yil sayin u stm a -u st to ‘planib boradi.
Y ozning o ‘rtacha haro ratin in g pasayishi b ir q an ch a sabab- 
larga: joyning dengiz sathidan balandligiga (Y uqoriga to m o n h a r 
100 m da h aro rat 0,6° С pasayadi), joyning geografik kengligiga 
(q u tb larg a bo rg an sari sovuqroq boM adi), Q u y o sh d an Y erga 
tushadigan nur shaffofligining kam ayishiga, Q uyosh nurining kam
sochilishiga va boshqa sabablarga bogMiq. Bu sabablar ichida 
Q uyoshning n ur sochishi alohida e ’tiborga ega, Q uyosh nurining 
sochilishi ekliptika qiyaligining o ‘zgarishga yoki Y er orbitasining 
ekssentrisiteti k o ‘chishi, yoki perigey nuqtasining siljishiga bogMiq 
boMishi m um kin. Ekliptika qiyaligi 40400 yil m obaynida 22-24,50 
o 'rta sid a o ‘zgarib turadi.
Serb m atem atigi M ilankovich Q uyosh radiatsiyasining 650 
m ing yil davo m id a turli kengliklarda q an d ay o ‘zgarganligini 
hisoblab chiqqan. U Q uyosh radiatsiyasi uch m arta kuchayib, 
to ‘rt m arta kam ayganligini aniqlagan, buning ajoyibligi shundaki, 
geologlar aniqlagan to ‘rtta m uzlik epoxasi va bular orasidagi uch 
m arta isish davri Quyosh radiatsiyasining o ‘zgarishiga m os kelgan. 
M ilankovich hisobi b o ‘yicha dastlabki bir nech a m uzliklararo 
epoxa 67 m ing yil; ikkinchisi 191 m ing yil, nihoyat, u chinchisi 
64 m ing yil davom etgan. M ilankovich bu hodisa ikkala qutbda 
bir vaqtda boMmaydi, deydi. Biroq hozircha tekshirishlar m uzlash 
va m uz bosib kelishi ikkala qu tbd a b ir vaqtda ro ‘y berganini 
k o ‘rsatadi. B undan tashqari, bu h odisa Yer tarixida doim ro ‘y 
berib turadigan boMsa, oMgan ham m a geologik davrlarda m uz 
bosishi kerak edi. Lekin m ezazoy, paleogen va neogen davrlarida 
bu nd ay h odisa ro ‘y berm agan.
De G eyer lentali gil qatlam larining sonini hisoblab, m an a 
bunday maM umotlar olgan: Baltika dengizi c h o ‘kmasi 12 m ing
271

---

yil ilgari m uzdan bo'shagan, Ansilovo ko'liga okean suvi kirib 
kelganiga 5 m ing yil boMgan; bu koM ilgari hozirgi Baltika 
dengizining o 'rn i boMgan. Binobarin, to ‘rtlam chi davrning bir 
qismini inson o 'z ko‘zi bilan k o ‘rgan. C hunki bizga maMumki, 
M isr m adaniyati b undan 9 m ing yil ilgari vujudga kelgan.