B. T. Toshmuhamedov

3 .6 . K o‘I va botqoqliklarning geologik ishi
O qm aydigan yoki sekin oqib turadigan suvlar to ‘plangan, 
bevosita dengizga q o ‘shilm agan, o 'rta qism ida o ‘sim lik o ‘sm ay- 
digan havza koM deb ataladi. B irm uncha sayoz, oM o ‘sib suv 
yuzasigacha chiqqan suv havzalari botqoqlik deyiladi.
KoM va botqoqliklam i o ‘iganish bilan limnologiya fani shug‘ul- 
lanadi.
273

---

D uny odag i k o 'lla rn in g u m u m iy m ayd on i Y er sh arid agi 
quruqlikning 2% ini yoki 27 mln km2 ni tashkil etadi. Yer sharidagi 
ko'llarning um um iy m aydoni O 'rta dengiz m aydoni (3 mln km 2) 
dan salgina kichik, xolos. Barcha ko'llarning yalpi suv hajmi 29000 
km 3 ga teng.
Yer sharidagi eng katta ko'llar Kaspiy ko‘lini hiobga olm aganda 
Shim oliy A m erikada Yuqori (Verxnee) ko‘lining m aydoni 82,4 
m ing km 2, Afrikadagi Viktoriya ko'lining m aydoni 68 ming km 2. 
Yer sharida ko'llar bir tekis tarqalm agan. M asalan, m aydoni 337 
m ing km 2 Finlandiya m am lakatida k o ‘llarning soni 60 m ingta, 
Shim oliy Amerikadagi Buyuk ko‘llarning m aydoni 245 ming km 2. 
K o‘llarning chuqurligi bir nech a 10 m etrd an b ir nech a 100 
m etrgacha yetadi. Yer sharidagi eng ch u q u r k o ‘l Baykal b o ‘lib, 
uning chuqurligi 1741 m.
K o‘l botiqlarining genetik turlari. 
Ko'llarning suv to ‘planadigan 
botigi (kotlovinasi) turli geologik jaray o n lar natijasida vujudga 
keladi. Suv to ‘planadigan botig'ining paydo bo'lishiga, ko‘ra ko'llar 
quyidagi asosiy tiplarga boMinadi:
1.
Tektonik koMlar. 
Bu ko'llarning botigM tektonik harakatlar 
natijasida Y er po 'stining c h o 'k k an , bukilgan h am d a yorilgan 
joylarida vujudga keladi, T ektonik k o 'llar o datda an ch a chuqur 
ekanligi va yon bag'rining tik bo'lishi bilan ajralib turadi. Yer 
sharidagi eng katta Kaspiy ko'li ham da eng ch u q u r Baykal ko'li, 
shuningdek, Shim oliy A m erika Buyuk ko'llari, Buyuk Afrika 
ko'llari, O nega, Ladoga, O rol, Balxash ko'llari, Issiqko'l, Ulik 
dengiz, Skandinaviya ham da Bolqon yarim orollaridagi yirik ko'llar 
tektonik ko'llardir.
2.