B. T. Toshmuhamedov

Botqoqliklarning geografik tarqalishi. 
B otqoqliklar ham m a 
geografik kengliklarda ham uchraydi, lekin eng k o ‘p tarqalgan 
yerlari o 'rta c h a m intaqaning o ‘rm o n zonasi va tu n d ra zonasidir. 
B o tqoqliklar bilan q o p lan g an y erlarning m ay don i h alig ach a 
maMum em asdir.
Ayrim maMumotlarga qaraganda, uning m aydoni taxm inan 
3,5 m ln k m 2.
V
282

---

F a q a t Rossiyaning Yevropa qism ida botqoqlik 300000 km 2 
ga y a q in yerni egallaydi.
B o tq o q lik lar ju d a notekis tarqalgan. iMasalan, N o v g o ro d
h u d u d id a 20 %, Polesyeda 28 %, Finlyandiyada 30 %, g ‘arbiy 
S ib ir va V asyuganyeda 50 % Y er botqoqlikka to ‘g ‘ri keladi.
Y o g ‘in-so chinn in g k o ‘pligi, bug‘lanishning kamligi va suv 
o 'tk azm ay d ig an qatlam larning Y er betiga yaqin bo'lishi botqoqlik- 
n in g hosil b o ‘lishidagi asosiy om illardandir.
B o tq o q lik la r o ‘rtasid a asosiy o ‘rin n i sfagn b o tq o q lik la ri 
egallaydi. Sfagn botqoqliklari baland yerlardagi botqoqliklar tipiga 
k irib , turli xil relyef shakllarida paydo b o ‘ladi. Sfagn botqoqliklari- 
n in g eng k o ‘p tarqalgan joyi Irlandiya orolidir. Bu yerda botqoqlik­
la r aso san yon bag‘irlarda uchraydi. U zoq yoqqan yog‘inlardan 
keyin to rf qatlam lari yon bag‘ir b o ‘ylab pastga yuvilib tusha b o sh ­
laydi.
A yrim hollarda bu oqim u y lam i, daraxtlarni oqizib, dalalarni 
y u vib ketgan.
S fagn botqoqliklarining jan u b iy chegarasi M insk — M oskva
— P e rm — Sverdlovsk b o ‘ylab o ‘tadi. Janubda esa D n ep r, D o n , 
V olga, Kuban daryolarining quyilish joyida uchrab, u lar qam ishzor 
b ila n qoplanib yotadi.
K o ‘l va botqoqlik yotqiziqlari. 
K o ‘l yotqiziqlari xilm a-xil 
boM adi. Bu yotqiziqlar koMning chuqurligiga, joylashgan o ‘rniga, 
atrofidagi jinslarga va iqlim sharoitiga bogMiqdir. ChoM va dashtdagi 
koM yotqiziqlari nam iqlimli oMkalardagi yotqiziqlardan farq qiladi. 
M o ‘ta d il iqlimi oMkalardagi katta koMlarning yotqiziqlari ichki 
d e n g iz la rd a g i y o tq iziq q a o ‘x sh ay d i. KoM ning sh a g ‘al, q u m
k o ‘p ch ilik n i tashkil etgan q irg 'o q qism ida toM qinlar ryabi va 
c h ig ‘a n o q to ‘plam larining izlari saqlanib qoladi.
H avzaning markaziga borgan sari, ayrim vaqtlarda qirg‘oqning 
x u ddi o ‘zidan, il va gil ch o ‘kindilari to ‘plana boradi, ayrim vaqtlarda 
u la r organogen yoki kimyoviy yotqiziqlar bilan alm ashinadilar.
C h o ‘kindilarning asosiy qism ini koMning atrofidagi h u d u d d a 
h u k m ro n boMgan jin slar tashkil etadi: m oren alar k o ‘p tarqalgan 
h u d u d la rd a — qum oqlar, zandra qum lari va boshqalar hukm rondir. 
K oM larda m ah alliy sh aroitg a q arab , kim yoviy va o rg an o g en

---

<1
ch o 'k in d ilar to 'p la n a boradi. M asalan, m agm atik jin slar ko'p 
uchraydigan yerlardagi ko'llarda (organik yoki kimyoviy yo‘l bilan) 
tem ir rudasi yotqiziladi (U ral, Kareliya, Finlyandiya va boshqalar).
N am iqlimli yerlarda kislorod ko'l tagigacha borib eta olmaydi, 
shuning uchun uning tagida k o 'p m iqdorda plankton va ko'l tagi 
faunasi chirim asdan to'planadi. Bu anaerob (kislorodsiz) sharoitda 
co'kind ilar to 'p lan ib , bir n ech a m etr qalinlikka ega b o 'lg an yarim 
suyuq holdagi yonuvchi chirin dilarn i hosil qiladi va nihoyat, 
ko'm irga aylanadilar. Rossiyaning Y evropa qismidagi k o 'llard a, 
m asalan, Seliger ko'lida gastropod, peletsipod va ch ig 'an o q lar 
to 'p la n ib , ohakli suv o 'sim lik la ri b ilan birga g 'o v ak li o h ak
cho 'kindilarini — «ko'l bo'rini» yoki m ergelini hosil qiladi.
Juda qadim zam onda o 'lib ketgan diatom planktonlarining 
chig'anoqlari ko'l tagida katta m aydonlarni egallab, qim m atbaho 
diatom it hosil bo'lishiga sabab b o'lgan (Sevan ko'li, Baykal va 
boshq alar). K o 'l y o tq iziq larin in g yup qa q atlam lard an iborat 
ekanligi suv sathining tez-tez o'zgarib turishini aks ettiradi, bu 
qatlam lanishlar ko'l cho'k in dilarig a xos xususiyatdir. C huchuk 
suvda yashovchi peletsipod, gastropod va ostrakodlarning ko'llarda 
hukm ronlik qilishi ko'l yotqiziqlarini dengiz yotqiziqlaridan ajratib 
turadi. Bunga atroflari qum -gil va karbonatli mayda qatlam lardan, 
markaziy qismi diatom illaridan tashkil topgan Sevan ko'li misol 
bo'lishi m um kin.