B. T. Toshmuhamedov

68-rasm. 
Ko'lda yotqiziqlarning taqsimlanishi.
1 - chaqiqtosh, qum; 2 - gilli ohakli cho'kindi; 3 - fauna va flora
yotqiziqlari; 4 - yuqa organik yotqiziqlar; 5 - qirg'oq.
284

---

N am iqlimli ko‘llardagi suvda erib kelgan m oddalar va organik 
m ahsulotlar (sapropel, torf, te m ir rudasi va boshqalar) quruq 
hududdagi ko ‘l c h o 'k in d ila rid a n keskin ajralib turadi. Bunda 
d ary o lar k o 'llarg a q u ru q lik d an y o tq iziq lar olib kelib tash lay
olm aydilar, k o'llard a tu zlar, gipslar va sh u ningdek, kim yoviy 
ch o 'k in d ilarg in a to 'p lan ad i. Bunday ko'llarga Balxash ko'li va 
A m erikaning ch o 'l hududidadagi ko'llar (K atta s h o 'r ko'l) misol 
bo 'la oladi.
Y uqorida tasvirlangan k o 'l tiplari orasida dengiz bo'yi ko'llari 
alohida ajralib turadi. U lar dengiz bo'yidagi pasttekisliklarda laguna 
va ch u q u r q irg 'o q la rn in g qum kokillari bilan to 's ilib qolishi 
natijasida hosil bo'ladi. B unday ko'llarning xususiyatlaridan biri 
shuki, ularda dengiz fauna va florasi uchraydi. Q irg 'o q bo 'y i 
ko'llari yotqiziqlari ko n tin en tal yotqiziqlardan ajralib turadi.
K ontinental jin slar orasida qadim gi ko'llarning yotqiziqlari 
ham k atta a h a m iy a tg a eg ad ir. B unga R o ssiy an in g Y evropa 
qismidagi perm davri qatlam larini, Lipetsk tem ir konini, M arkaziy 
O siyoning b a ’zi bir yura (K uxitang to g 'ida) va paleogen-neogen 
davr yotqiziqlarini kirgizish m um kin.
3 .7 . D engizning geologik ishi
D engizlarning geologik ishi ham u m u m an daryo, m uz va 
sham ollarni geologik ishlarida bo'ladigan bosqichlarm bosib o'tadi: 
to g 'jin slarin i yem iradi, b irjo y d an ikkinchi joyga olib boradi h am ­
da yem irilgan m ateriallari yotqizadi. A m m o dengizning geologik 
ishining o 'zig a xos bir q an ch a xususiyatlar borki bu xususiyatlar 
tufayli u yerning xayotida ju d a m uh im aham iyatga ega.
Sham ol, daryo, Yer usti suvlari yem irilgan jin s m ateriallarini 
dengizga olib borib tashlasa, dengiz esa butun m aterik va orollani 
o 'zin in g sathiga barobar qilib kesishga, qirqishga intiladi. Shuning 
u c h u n d en g iz ish in in g b u b o sq ich in i ab raziy a d eb a ta la d i. 
D engizning abrazion ishi butun m aterik va orollarning 60000 
km m a s o fa lik q ir g 'o q c h iz iq la r i b o 'y la b h a r a k a t q ila d i. 
Q uruqlikning katta uchastkalarining kishilar k o 'z oldida abrazivga 
uchragani m a ’lum. Bunga G elgoland orolining 900 ming yilgacha
285

---

davr m obaynida sathi 900 km 2 dan 1,5 km 2 ga kelib qolishi ajoyib 
misol b o ia oladi.
Dengiz tubi eng chuqur joylarigacha zina-zina bo'lib pasayitb 
boradi. Birinchi zina shelf deb ataluvchi dengiz sayozligini hosil 
qiladi. Okeanlarda va ochiq dengizlarda bunday sayoz joylar b a ’zan 
ju d a keng bo ‘lsa, b a ’zan ju d a to r bo'ladi.
D engizning c h u q u r qism idagi qoyali q irg 'o q larg a to 'lq in
urilishi ayniqsa katta kuchga yetadi: suvning bu yerda qirg'oqga 
b o 'lgan bosim i 2-3 kg 1 sm 2 ga yetadi. Bu joylarda to 'lq in lar 
natijasida nihoyatda k o'p suv ju d a balandga otiladi.
T o 'lq in la rn in g d en g izd an 20 m e trd a n o rtiq b ala n d lik d a
m ashallari dengiz shag'ali bilan urib sindirgani m a ’lum. Sayoz va 
nishab qirg'oqlarda kuch bilan kelayotgan to 'lq in lar shag'al va 
qum dan iborat bo'lgan dengiz tagiga ishqalanish natijasida o 'z
kuchini yo 'q otad i va ularning urilish kuchi ancha kuchsiz bo'ladi. 
Agar sayozlik yuvilib chuqurlashsa, to'lqinlarning urilish kuchi 
oshadi. Sayozlik qirg'oqlari bunga ajoyib misol b o 'la oladi. Bu 
Yerda qirg'oqqa qiyshiq urilayotgan to'lqinlar sayoz qirg'oq bo'ylab 
uning kengligini qisqartirm asdan qum va shag'allarni b ir yerdan 
ikkinchi yerga ko'chib yuradi. Port shaharlardan biriga to 'lq in
to 'sa r qurilgan b o'lib , u dengiz ichiga anchagina kirib tu rar edi. 
U qirg'oq bo'ylab shim oldan janubga to m o n bir yerdan ikkinchi 
yerga to 'lqinlar bilan ko'chadigan qum va shag'allarga to'siq bo'lib 
qoldi. T o 'lq in to 'sarlarni shim olga to m o n shag'al k o 'p yotqizila 
boshlagan, buning natijasida esa sayoz plyaj kengaygan to 'lq in
to 'sarla r jan u b d an esa plyaj yem irilib ketgan. K uzatishlar yiliga 
plyajning har lm 2 sathidan 25 m 3 m aterial to 'lq in lar bilan yuvilib 
ketganini ko'rsatgan. U zoq m asofagacha sayoz qirg'oq butunlay 
yo 'q bo'lib ketgan, natijada to 'lq in la r tik qirg'oqqa to 'g 'rid a n - 
to 'g 'ri urilib, abraziya hosil qilib, qirg'oqda surilm alar va boshqa 
hodisalarga sababchi bo'lgan. D engiz ostidagi qarshi oq im lar 
qirg'oq yem irilishidan hosil bo'lgan m ahsulotni dengizning chuqur 
joylariga olib boradi va ko 'ch irilay otg an m aterialni saralaydi. 
Bunda bir m uncha yirik m ateriallar qirg'oqqa yaqin m aydonlari 
esa qirg'oqdan uzoqda yotqiziladi. Agar sayoz joylar (nerit zona) 
ju d a keng b o 'lsa terrigen m aterial deb atalgan m aterial butunlay
286

---

shu chekkada qoladi. Agar sayoz jo y lar k am bar b o ‘lsa, u vaqtda 
ch o 'k in d ilarn in g bir qismi kontinenal yon b a g 'ir deb ataladigan 
ikkinchi zinaga o 'tad i.
D engizlarning sayoz joylaridan keyin birdan yoki sekin-asta 
batial hudud keladi. Sayoz joylar qirg'oq Y aqinda 0 m d an 20 m
gacha bo'lsa dengizning qolgan qismi esa 20 m dan 200 m gacha 
bo'ladi, batial hudud chuqurligi 200 m dan 2000-2500 m gacha 
yetadi. Bateal hudud ning unchalik b o'lm agan yuqori qismlaridagi 
ch o 'k in d ilar faqatgina kuchli to 'lq in lar bilan o 'rn id an kuzatilib 
loyqalatiladi va chuqur dengiz oqimi bilan birjoy dan ikkinchi yerga 
ko'chiriladi. Agar dengiz oqim lari qirg'oqqa kelsa dengiz sayozligi 
tubidan va batial hududning yuqori qism laridan m ayda tuproq 
m aterialni olib ketadi. Batial h u dudda m ateriklardan keltirilgan 
chang, vulqon ko'llari ham da kosmik changlar yetkaziladi.
D engizning m exanik ishida sham ol to 'lq in lar, dengiz suvi 
ko'tarilishi va dengiz oqim lari ishtirok etadi. D engizning ishida 
bularning h a r biri o'ziga xos xususiyatlarga ega.
Sham ol to 'lq in lari o 'z i bilan olib ketayogan yirik toshlar bilan 
kuchli bosim va urilish orqasidan q irg 'o q n i yem iradi. T o 'lq in lar 
dengiz suvi ko'tarilm aydigan joylarda m asalan, ichki dengizlarda 
ham yaqqol k o 'rin ib turadi. 7 yil m obaynida Q ora dengiz shu 
yo 'n alish d a G agra yaqinida qirg'oqni 200 m kenglikda to 'lq in la r 
bilan yuvib ketgan. Boltiq dengizida K ol’bergi yaqinida qirg'oq 
dengizning hujum i natijasida har yili 0,5-1 m orqali chekinadi. 
O kean q irg 'o q larid a to 'lq in ishi b u n d an h a m kuchli b o 'lad i. 
Lam ansh qirg'oqlari h ar yili 2 m yuviladi. 1825 yilda A tlantika 
okeani Y utlandiya yarim orolini yorib o 'tish i natijasida lim fiord 
nom li yangi b o 'g 'o z hosil bo 'ladi. Fransiyadagi usulika yarim
oroli qirg'oqlari yildan-yilga tez chekinib borm o q d a (1 9 18-yilda 
15 m , 1844-yilda 35 m ) o'zga joylarda qirg'oq dengizning hujum ga 
b irm u n ch a yaxshi qarshilik ko'rsatadi. Jazo ir qirg'oqlari 1200 yil 
m obaynida faqat 10 m orqaga chekingan. A srlar davom ida sekin 
ko'tarila borayotgan qirg'oqlarda abraziya u q ad ar sezilm aydi.
Suv tagidagi cho'kin d ilarni to 'lq in la r (bir necha yuz m etr 
chuqurlikgacha yetib) qirg'oqqa tik yo'n alishd a, ham unga qiyshiq 
y o 'n alish d a h am olib ketadi. Birinchi h olda, suv ko'tarilishidagi
287

---

to 'lq in kuchi uning qaytishidagi to 'lq in kuchidan ko'p bo'lsa, u 
holda asosan yotqiziqlar qirg'oqqa chiqarilib yotqiziladi, agar suv 
qaytishidagi kuchi kuchli bo'lsa, u holda yotqiziqlari qirg'oqdan 
dengiz to m o n olib ketiladi. Ikkala to 'lq in n in g kuchi b aro bar 
bo'lg and a m aterial o 'z joyida qoladi. Agar to 'lq in lar qirg'oqqa 
qiya yo'nalishda ketsa yem irilgan m ateriallar qirg'oq bo'ylab bir 
yerdan ikkinchi yerga ko'chiriladi.
C h o 'k in d ilar to 'lq in uriladigan qirg'oq polosasida va undan 
uzoqda ham m a sayoz joylarda yotqiziladi. Q irg'oqning yonginasida 
qirg'oq uyum lar hosil bo'ladi. Agar m aterial to 'lq in bilan uzoq 
qirg 'o qq a chiqarilsa, to 'lq in bilan chiqq an suvning bir qism i 
o ldindan yetkazilgan m aterialga shim ilib ketishi natijasida uning 
kuchi kam ayib qoladi va o 'zi bilan olib chiqqan m aterialni qayta 
olib ketm aydi. Sekin-asta o'sib borayotgan uyum ning kengligi 
10-12 m ga yetadi. K o'pincha qirg'oqda bir necha paralel uyum lar 
hosil bo'ladi: qirg'oqqa eng yaqin bo'lgan uyum eng kuchli b o 'ro n
vaqtidagi to 'lq in bilan keltirilsa, uzoqdagi qirg'oq uyum lari bir 
m uncha kuchsiz sham ol to 'lq in lari natijasida hosil bo'ladi.
D engizlarning sayoz joylaridan boshqa yerlarda ch o 'k in d ilar 
hosil bo 'lish ida organiq m aterial asosiy rol o 'ynaydi; m ineral 
z a r r a c h a la r d a n ta sh k il to p g a n q ism i ju d a m a y d a te rig e n
m aterialdan, vulqon kuli va kosmik changdan iborat.
Terigen, vulqon, m ineral yotqiziqlarida organiq qoldiqlam ing 
bo'lishi ularda alohida iz qoldiradi. B a’zi hollarda kimyoviy yoki 
biokimyoviy yo'l bilan hosil bo'lgan c h o 'k in d ilar to'p lan ad i.
D engizning sayoz joylari (shelf) asosan ko'p yoki oz m iqdorda 
organiq m ateriallar aralashgan m ayda qum va kam dan - kam 
yotqiziqlar bilan qoplangan bo'ladi. D engiz o'sim liklari Yaxshi 
yoritilgan faqat shu hududda rivojlanadi. Dengiz sayozligi hududida 
hosil bo 'ladigan yotqiziqlar odatda aniq q at-q at bo 'ladi. Bularni 
qiyshiq qat-qatlik yoki n o to 'g 'ri taxlanish deyarli hech qachon 
ko'rinm aydi. Juda tik, b a ’zan dengiz sathiga 600 gacha burchak 
bilan tushib ketgan m arjon riflari bulardan m ustasnodir, chunki 
bu yerlarda c h o 'k in d ila r ju d a notekis q atlam lan ad i yoki sira 
qatlam lanm aydi. D engizlardagi sayoz joylarning q irg'oqqa yaqin 
qism larida eng kuchsiz sham ol ta ’sirida suv yuzida hosil bo'lgan
288

---

mayda toM qinlarning xuddi negativga k o ‘chirilgan bosm asi kabi 
toMqin belgilarini ko‘rish m um kin. Bu toMqinlarning shakli turlicha 
boMadi, b a ’zan esa butunlay yum aloq boMib tushadi.
O k e a n n in g b a tia l h u d u d id a en g m a y d a g il va lo y q a
cho'kindilar yotqiziladi. Loyqalarni quyidagi tiplarga ajratish qabul 
etilgan: k o ‘k loyqa, qizil loyqa va yashil loyqa. Loyqalarning orasida 
d en g iz s u v la ri, m u z la r yoki s h a m o lla r b ila n b a ’z a n u zo q
m a so fa la rd a n k eltirilg an b irm u n c h a d a g 'a l y o tq iz iq la r h a m
uchrashi m um kin.