B. T. Toshmuhamedov

D engizda cho'kindi hosil boMish
sharoiti va hududlari
D engizda ch o 'k in d ilam i to 'p lanish jarayonlariga ta ’sir etuvchi 
omillar.
D engiz havzalarida ch o 'k in d i hosil b o 'lish jarayoniga iqlim , 
suvni sho'rligi, suv havzasini chuqurligi, gaz rejimi, suv osti oqim - 
larini borligi va u n i xususiyatiga ta ’sir etadi. U la r ichida suvning 
sho'rligi va havzani chuqurligi hosil b o 'la y o tg an c h o 'k in d in i 
xususiyatiga katta ta ’sir ko'rsatadi.
Iqlim. 
U haro rat rejim ini, yog'ingarchilikni va b ug 'lanishni 
m unosabatlariga k o 'ra uch turga boMinadi: gum id, arid (c h o 'l) va 
nival (m uzlik). D engiz suvining ustki qism ini harorati iqlimga 
qarab o 'zgaradi, yani ekvator h u dudida haro rat 28°C bo 'lsa, qutb 
hududlarida 0°C atrofidadir. Iliq suvli dengiz havzalarida h aro rat 
chuqurga tushish bilan o'zgaradi. U 200 m e tr chuqurlikda +3°C 
ni tashkil qiladi. Iqlim organik dunyoga ta ’sir ko'rsatadi. O rganizm ­
lar asosan 200 m etr chuqurlikkacha bo'lgan joyda yashaydi. G um id 
iqlimni tropik m in taq a dengizlari organik dunyoga eng boydir. 
Bu yerda steno term al form adagi organizm lar rivojlangan b o 'lib, 
ular kichik term al diap ozo nd a yashaydi. G u m id iqlim ni o 'rta c h a
n a m g a r c h ilik m in ta q a d e n g iz la r id a o r g a n iz m la r k a m ro q
rivojlangan. Arid iqlimli suv havzalarida bukilgan evrigal shakldagi 
o rg a n iz m la r y ash ay d i. U la r a n o m a l s h o 'r suvda y ash ash g a 
m oslashgan. U m u m a n olganda ch o 'k in d i to 'p lan ish ig a iqlim ning 
ta ’siri quyidagicha b o'ladi. Arid iqlim li suv havzalarida kim yoviy
289

---

jinslar ko'proq rivojlanadi. G um id iqlim ni tropik m intaqalarini 
suv h a v z a la rid a k o 'p r o q b io g e n , o 'r t a c h a n a m g a r c h ilik
m intaqalarida va muzlik iqlim suv havzalarida esa ko'proq bo'lakli 
jin slar hosil bo'ladi.