B. T. Toshmuhamedov

deformatsiyalanish 
deyiladi.
T o g‘jinslari bir-biridan faqat kimyoviy tarkibi bilangina em as, 
balki o ‘z la rin in g fizik va m e x an ik x u su siy atlari b ilan h am
fa rq la n a d ila r. B u n d ay x o ssalarg a to g ‘ jin s la r in in g z ic h lig i, 
qayishqoqligi, chidam liligi, qisiluvchanligi, plastikligi, m o ‘rtligi, 
g ‘ovakligi, pishiqligi kiradi. Shuning bilan birga to g 1 jinslari bir- 
birining siqilishiga va urganda m aydalanishiga b o ‘lgan qarshiliklari 
bilan ham farqlanadi.
T og‘ jinslarining m exanik xossalari ularni tuzilishiga va tashqi 
holatiga bo g ‘liq. T og ‘ jinslariga h aro ratn i, eritm alarni, bosim ni 
ta ’sir ettirib plastikligini oshirish m um kin. Bosim ning h ar taraflam a 
ta ’siri natijasida to g‘ jinslarining plastik deform atsiyaga nisbatan 
qarshiligi, qayishqoqligi va chidam liligi oshadi.
D e fo rm a tsiy a la n is h g a u c h ra m a g a n to g ‘ jin s la r i fo yd ali 
q a z i lm a la r j u d a k am u c h r a y d i. S h u n in g u c h u n f o y d a li 
q a z ilm a la rn in g p ay d o b o ‘lishi va ta rq a lis h q o n u n iy a tla rin i 
o'rganishda tog‘jinslarining deformatsiyalanish holatlarini aniqlash 
katta aham iyatga ega.
D eform atsiyalanish jarayoni ketm a-ket uch bosqichdan iborat: 
qayishqoq (elastik), plastik 
va 
buzilish. 
Jinslarning tashqi kuchlar 
-rfisbatan k o ‘rsatgan qarshiligi 
chidamlilik 
deyiladi.
Qayishqoq deformatsiyalanish. 
Bu deform atsiyalanishda to g ‘ 
jin slarining shakli o ‘zgaradi, lekin tashqi k uchlar t a ’siri to ‘xtashi 
bilanoq jism n in g aw algi shakli tiklanadi.
Tashqi kuchlar ta ’siri to ‘xtaganidan keyin deform atsiyalangan 
jism n in g shakli va o ‘lchovlarini tiklay olish qobiliyati niazkur 
jism n in g 
qayishqoqligi 
deb ataladi.
Q a y ish q o q d e fo rm a ts iy a la n is h n in g b ir n e c h a k o ‘rin ish i 
mavjud: c h o ‘zilish, siqilish, egilish, siljish, buralish va boshqalar.