B. T. Toshmuhamedov

30-rasm. 
Effuziv tog’jinslarining joylashish shakllari: 
a — qoplamlar; b - oqiqlar; d — nekklar; e — somma; f — konuslar.
128

---

M asalan, Sharqiy Baykal bo'yi Vitim daryosining havzasida 
olivinli bazalt qatlam i bir necha ming kvadrat kilom etr m aydonni 
egallagani bilan qalinligi atigi 12—20 m keladi. Lava keyinchalik 
ustm a-ust quyilishi natijasida ayrim joylarda bazalt qatlam i qalinligi 
1000 m (G renlandiyada), 3000 m (Islandiya) gacha yetadi. Bunday 
bazalt lavasining hosil qilgan daykalarining eni ju d a kichik (5—15 
m atrofida) b o ‘ladi va k am d an -kam 120 gacha yetadi (A rizondagi 
Vilyama K anyoni).
V ulqonlar Y er qobig‘idagi darzlardan yoki b ir m arkazdan 
otilib chiqadilar. U larning birinchisini chiziqli turdagi, ikkinchisini 
esa m arkaziy turdagi otilish deb yuritiladi.
H ozirgi vaqtda m arkaziy turdagi quyulm alar, y a ’ni vulqon 
o tilish i a n c h a k o ‘p ro q u c h ra y d i, bu q u y ilm alar y o riq la rd a n
chiquvchi quyulm alarga nisb atan qarshi o ‘laroq , m a ’lum b ir 
m arkazdan otilib chiqadi.
V ulqon apparatining yuqori qismi gazlar portlagan vaqtda 
vulqon o g ‘zidan kul bilan birga otilib chiqadigan to g ‘ jinslari 
parch alarid an tashkil topgan konusdan iboratdir. V ulqon konusi 
yoriq b o ‘ylab uning ich id an quyilib otilib chiqadigan lava oqim i 
bilan o 'ralib turadi. Bu oqim larning tuzilishi yuqoriga chiqib 
quyulgan lavaning tarkibiga, y a ’ni S i0 2 bilan q a n c h a lik to ‘yingan- 
ligiga, shuningdek, m agm ada erigan gazlarning m iqdoriga ham
bogMiq.
Asos, bazalt lavalar o d atd a a n ch a suyuq boMadi. U lar katta- 
katta m aydonlarni egallab yotadi, y a ’ni uzoq m asofa (70-80 km) 
gacha oqib boradi. N o rd o n lavalar an ch a quyuqligidan ularning 
quyulm asi ustm a-u st «m ingashib» vulqon kraterida va yonbagMr- 
larida qotib qoladi.
Vulqon harakati natijasida yoriqlardan va m arkazdan ch iq ad i­
gan quyulm alar faqatgina quruqlikdagina boMmasdan, balki suv 
ostida, y a ’ni dengizlarda h am uchraydi.