B. T. Toshmuhamedov

1-rasm. 
Atmosfera qatlamlari.
6

---

Atmosfera kosmik nurlaming m a’lum qismini ham ushlab qolib, 
Yerni meteoritlar zarbasidan saqlaydi. Quruqlik va dengiz ustida, 
turli balandlik va turli kengliklarda atmosfera turlicha qizigani uchun 
atmosfera bosimi turlicha taqsim lanadi. Shu sababli, um umiy 
atmosfera sirkulatsiyasi vujudga keladi. Namlikning aylanib yurishi 
yog‘in-sochin va ularning oqishi atmosfera sirkulatsiyasi bilan 
bog‘liq. Issiqlik alm ashinuvi, nam likning aylanib yurishi va 
atmosfera sirkulatsiyasi iqlimni vujudga keltiradigan omillardir. 
Quruqlik sirtida va suv havzalarining Yuqori qatlamlarida yuz 
beradigan turli jarayonlarda atmosfera muhim rol o ‘ynaydi. Yerda 
hayotning rivojlanishida atmosferaning o ‘rni beqiyosdir.
Gidrosfera
Suv qobig‘i Yer shari yuzasini to ‘liq qoplagan emas. Gidrosfera 
um um iy hajmining 94 % okean va dengizlardir; 4 % i yer osti 
suvlariga, 2 % muz va qorlarga (asosan: Arktika, Antarktika va 
G relandiyada), 0,4 % quruqlikdagi suvlarga (daryolar, ko‘llar, 
botqoqliklarga) to ‘g‘ri keladi.
Planetam izning butun yuzasi 510 m ln/km 2 b o ‘lib bundan 
71 %, ya’ni 361 mln. km2 yuzasi suv bilan qoplangan.
Shunday qilib, dengiz m aydonining quruqlik maydoniga 
nisbati taxm inan 2,5:1, demak, suv juda ko‘p ekan. Lekin shuni 
nazarda tutish kerakki, litosferaning qalinligi va shu bilan birga 
butun planetaning hajmiga nisbatan okean suvining um um iy 
qalinligi juda kamdir. Okeanning o ‘rtacha chuqurligi atigi 3,7 
km, ya’ni Yer radiusining o ‘rtacha uzunligiga taxminiy nisbati 
1:1600 dir, okeandagi suvning hajmi butun planeta hajmiga nisbati 
taxm inan 1:8000.
Quruqlik asosan shimoliy yarim sharda joylashgan: bu yarim 
shar maydonining 39 % quruqlikdir, janubiy yarim sharda esa 
quruqlik faqat 19 % tashkil etadi. Quruqlikning bunday taqsimlanishi 
bir qancha eng m uhim oqibatlarga olib keladi, bulardan biri 
qit’alaming iqlim xususiyatidir.
Planetaning okean deb ataluvchi suv yuzasi odatda bir butun 
yuza deb qaraladi. Yu.M. Shokalskiy bu suv yuzasini «dunyo
7

---

okeani» deb atagan. Lekin bu suv maydonining ayrim qismlari 
suvining harorati va sho'rligi, dengiz oqimlarining xususiyatlari 
va muzlash sharoiti bilan bir-biridan oz bo‘lsada farq qiladi. Bularni 
nazoratga olib, odatda dunyo okeanini uch okeanga boMadilar:
Atlantika okeanini butun dengizlari bilan 93,4 mln. km2 ni 
egallaydi. U sharqda Yevropa va Afrika qiog‘oqlari, g ‘arbda 
Amerika qirg‘oqlari, janubda esa Antarktida qirg'oqlari orasidadir. 
G ‘arbda G orn burni va sharqda [golniy burni m eredianlari 
Atlantika okeanining suvdagi chegaralaridir.
Tinchlik yoki Ulug‘ okean yuzasi 197,7 mln. km2 ga teng. 
Uni sharqda Amerika qirgLoqlari va Gorn burni meridiani, janubda 
Antarktida va g‘arbda Osiyo qirg‘oqlari o ‘rab turadi. Sumatra 
oroli va janubroqda joylashgan orollar chiziqlari bo ‘ylab Tinch 
okean bilan Hind okeanining chegarasi o ‘tadi.
Hind okeani yuzasi 74,9 mln. km2 dir. U shimolda Osiyo 
bilan, g ‘arbda Afrika va Igol’niy burni meridiani bilan, sharqda 
Sumatra, Yava, Avstraliya, Tasmaniya qirg‘oqlari va Janubiy burni 
m erid ian i b ilan, jan u b d a esa A n tark tid a q irg ‘oqlari bilan 
chegaralangan.
Atigi yuzasi 13,1 km2 ga teng b o lsa, Shimoliy qutb okeanni 
ham b a ’zan alohida ajratadilar. Bu kichik okeanning ko ‘p 
masofagacha tabiiy chegaralari bor: Yevropa, Osiyo va Amerikaning 
shimoliy qirg‘oqlari ana shunday chegaralardir. Shimoliy qutb 
doirasini odatda_Atlantika va qutb okeanlarining chegarasi deb 
hisoblaydilar.