B. T. Toshmuhamedov

Biosfera
Biosfera Yerda hayot mavjud bo'lgan qatlam. Yer yuzida 
hayot atmosfera, gidrosfera va litosfera bilan chambarchas bog‘liq. 
Atmosferada 6 km. balandlikgacha hayot nam unalarini kuzatish 
mumkin. Gidrosferada eng katta chuqurlikkacha hayot mavjud. 
Litosferada bir necha yuz metrgacha hayot b o ‘lishi mumkin.
Yer yuzidagi hayot amalda bu geosferalarning funksiyasidir 
desa bo ‘ladi. Bulardan birortasi yo‘q bo'lsa, Yer yuzida hozirgi 
vaqtda yuz berayotgan hayot yo‘q bo‘lar edi. Atmosferada hayot
8

---

6 kmga yaqin balandlikkacha, gidrosferada okeanning eng katta 
chuqurliklarigacha (10400) aniqlangan. Litosferaning qaysi 
qatlamigacha hayot borligini aytish qiyin. Lekin uchlam chi davr 
ko‘mirlari haqida keltirilgan misol shuni ko‘rsatadiki, litosfera 
ichida, ehtim ol, bir necha yuz m etr chuqurliklarda ham hayot 
bo‘lishi mumkin.
Odatda, Yer tarixini ikki katta davrga bo‘ladilar: Yer yuzida 
hali hayot paydo boMmagan davr (azoy) va Yer yuzida hayot 
paydo bo‘lib tezda rivojlangan davr (zoy). Shu vaqtdan boshlab 
litosfera o ‘simlik va hayvonlar hayot faoliyatining mahsuli bo‘lgan 
bir qator mineral va tog‘ jinslari bilan boyiy boshlagan.
Geologik nuqtayi nazardan qaraganda ayrim organizmlarning 
roli bir xil emas, shuning uchun organizmlarning jins hosil qiluvchi 
organizmlarga va tog‘ jinslari hosil bo‘lishida ishtirok etmaydigan 
organizm larga ajratish m um kin. Tog‘ jinslari hosil qiluvchi 
organizmlarga quruqlikda, havo va suvda yashaydigan o ‘simlik 
hamda hayvonlar kiradi.
Tog‘ jinslarini hosil qilishida kattagina rol o‘ynaydigan dengiz 
o'sim liklaridan tashqi skeleti kremniyli diatom suv o ‘tlarini va 
ko‘pincha katta riflar hosil qiluvchi bir hujayrali va ko‘p hujayrali 
ohakli suv o ‘tlarini birinchi galda ko‘rsatib o'tish lozim. Tog1 
jinslarini hosil qilishda dengiz hayvonlaridan ohakli skelet quruvchi 
foraminiferalar, kremniyli skeletga ega bo‘lgan radiolyariyalar, 
mshankalar, marjonlar, chig'anoqlari ikki tabaqali tikan terililar, 
briaxiopodalar, peletsipodalar va shunga o ‘xshash boshqa ko‘p 
jonivorlar ham katta rol o ‘ynaydi.