B. T. Toshmuhamedov

C h o‘kindi jinslarning eng muhim belgilari
C h o 'k in d i to g' jinslarini o'rg an ish d a m agm atik jinslar kabi 
ularning struktura va teksturalarini o'rg anish katta aham iyatga 
ega. Jinsni tashkil qilgan b o 'lak zarrachalari ning shakli va katta- 
kichikligi struktura, o 'sh a b o 'lak zarrachalarning joylashuvi esa 
tekstura deb yuritiladi.
298

---

Strukturasi. 
C h o 'k in d i jin slar m aydalanishdan hosil b o'lgan 
jins bo'lak larin in g kattaligiga qarab quyidagi asosiy guruhlarlarga 
bo'linadi:
a) dag'al bo'lakli (psefit) jin slar — bo'laklarn ing diam etri 2 
m m d an katta b o 'lg an yirik bo'lakli jinslar;
b) qum li (psam m it) jin slar — b o 'lakchalari 2 m m d an 0,1 
m m gach a bo 'lad i;
d) chan gsim o n (alevrit) jin slar — zarrachalari 0,1 m m dan
0,01 m m gach a b o 'lad i;
e) gilli (pelit) jinslar - zarrachalari 0,01 mm dan kichik bo'ladi.
Jin slar bo'laklarining ko'rin ishi va shakliga qarab burcliakli
(d u m aloqlanm agan), chala dum aloqlangan (burchakli, dum aloq) 
va dum aloqlangan — silliq (dum aloqlangan) bo 'lishi m um kin, 
Tufogen jinslarda esa ham m a bo'laklar juda k o 'p burchakli bo'ladi.
Q um li jin slar orasida donalam ing katta-kichikligiga qarab:
a) dag'al donali (2-1 m m ); b) yirik donali (0,5 m m ); d) o 'rta donali 
(0,5-0,25 m m ); e) m ayda d o n ali (0,25 d an 0,1 m m gacha);
f) alevrolit (0,1 m m dan mayda) jinslarga bo'linadi. Kimyoviy va 
organik yo'l bilan hosil bo'lgan jinslarni ham shunday, ya’ni belgilariga 
qarab sinflarga bo'lish qo'llaniladi (kristall yoki donalarning kattaligiga, 
shuningdek, jins hosil qiluvchi organizm larning tarkibiga qarab). 
Bundan tashqari, donalarining bir-birlariga nisbatan katta-kichikligiga 
qarab quyidagi strukturalar bo'ladi: a) teng va har xil donali stmktura;
b) donalari turli kattalikdagi mayda (1-2 mm ) sharchalar shaklida 
b o'lgan oolit struktura; d) jinslar varaqsim on struktura (qat-qat 
varaqsimon tuzilishdagi) stmktura; g) jinsni tashkil qilgan mineralning 
kattaligi va shakliga bog'liq bo'lgan ignasimon va tolasimon stmktura;
e) jins bir-biriga qattiq, tsem entlangan o'tk ir qirrali bo'laklardan 
iborat bo'lgan brekchiyasim on struktura.
Teksturasi. 
Zarralarning o'zaro joylanishlariga qarab cho'kindi 
to g ' jinslari orasida quyidagi teksturalar mavjuddir: a) tartibsiz 
tekstura — jinsni tashkil etgan m aterial betartib joylashgan, y a ’ni 
x u d d i a r a la s h g a n h o la td a b o 'la d i . B u n d a y te k s tu r a m uz 
yotqiziqlariga, morenalarga, dag'al konglomeratlarga va boshqalarga 
xosdir; b) varaqsim on va (q at-q at teksturalar) q at-q atlik yuza 
bo'ylab turli kattalikdagi d onalar tez-tez alm ashinib tui^ganligidan
299

---

jins yupqa-yupqa varaqchalarga (qavatchalarga) ajraladi; d) chere- 
pitsasimon tekstura (varaqsimon teksturaning bir xili). Jins donalari 
o so nlikcha yupqa, m ayda taxtachalarga, k o 'p in c h a b ir-b irin i 
qoplaydigan cherepitsalarga ajraladi.