B. T. Toshmuhamedov

Kimyoviy ohaktoshlar. 
Kim yoviy yo 'l bilan h o sil b o 'lg an 
ohaktoshlar, organogenlarga qaraganda k o 'p ro q uchraydi. Bular 
orasida m ikrodonali va oolit ohaktoshlar, ohakli tuflar va boshqalar 
h am m ad an k o 'p aham iyatga egadir.
M a y d a k a lsit d o n a la rid a n ta sh k il to p g a n m ik ro d o n a li 
ohak to shlar ayniqsa qadimgi qatlam larda ju d a keng tarqalgan.
311

---

Ularni qanday qilib va nim adan hosil bo'lganligi hanuzgacha bahs 
tug'dirib kelm oqda. Ehtim ol ularning bir qismi organik yo'l bilan 
hosil bo'lib, o'zgarib ketgan ohaktoshlardir.
O olit o haktoshlar sharsim on ohak donalari — oolitlardan 
iborat b o 'lib , ular qobiqqa o 'x shash yoki radial s h u ’lasim on 
tuzilishda bo'ladi. O olitlarning kattaligi odatda so'k donasidan 
(ikratoshi) naxotdekgacha b o 'la d i. B a’zan o olit d o n alar erib 
ularning jinsdagi o 'rn i dum aloq bo'shliq bo'lib qoladi. Bunday 
jin slar «M anfiy oolitlar» nom ini olgan.
Ohakli tu f odatda kavakli yoki katakli ohakli jins ko 'rinish id a 
bo'lib, erigan bikarbonatli ohakka boy suvlardan kalsit ch o 'k ib
tushishi natijasida paydo bo'ladi. U nda k o 'p in ch a shoxlar, barglar 
va boshqa o'sim lik qoldiqlarining, shuningdek, ohak m anbayidan 
chiqqan yupqa qobiq bilan o'ralgan hayvon organizmlari qoldiqlari­
ning izlari uchraydi. Tuflar quruqlikda paydo bo'lganligidan uncha 
qalin bo 'lm ay di. Bu jin slar b a ’zan qaynoq b uloqlar ch iqq an
joylarda kattagina massa b o'lib to 'p lan adi. Kristall tuzilishga ega 
bo'lgan qattiq tuflar travertinlar deyiladi. Gilli aralashm aning m iq­
doriga qarab ohaktoshlar gilli ohaktosh (20% dan ko'p) va mergelga 
(30-50% ) bo'linadi.
M ergellar ju d a keng tarqalgan bo'lib, sem ent sanoati uchun 
xom ashyo sifatida katta aham iyatga egadir. Tashqi k o'rinishidan 
mergel o datd a zich , qattiq yoki yum shoqjins b o 'lib , b a ’zan 
chiganoqsim on, k o 'p in ch a notekis yoki tuproqsim on sinishga ega 
bo'lib ju da turli-tu m an rangda (oq, kulrang, pushti, qizil va yashil) 
uchraydi. X lorid kislotasida m ergellar kuchli qaynaydi. N CI 
kislotasining har bir tom chisi jins yuzasida xira (kir) dog' qoldiradi 
(m ana shu bilan m ergellar ohaktoshlardan keskin farq qiladi). 
D olom it aralashgan jinslarni dolom itli ohaktoshlar deb yuritiladi. 
K uchsiz dolom itlashgan ohaktoshlarni N C I yordam ida qaynash 
darajasiga, y a’ni toza ohaktoshlarga qaraganda ancha kuchsiz 
kuzatilishiga qarab aniqlash m um kin. O haktosh va m ergellar 
orasida k o 'p in c h a krem niyli turli uchraydi. B unday jin slarn i 
kremniyli ohaktosh va kremniyli m ergellar deb yuritiladi. U lar 
ju d a qattiq b o'lib, ch ig 'ano q sim o n va o 'tk ir qirrali sinishga ega, 
N C I kislotasi kuchsiz ta ’sir ko'rsatadi.
312

---