B. T. Toshmuhamedov

D olom itlar. 
Tarkibida k am ida 95% C aM g ( C 0 3)2 b o 'lg an
jin sla r dolom it deb yuritiladi. S o f dolom it tab iatda ju d a kam 
uchraydi. O datda ohaktosh bilan dolom it o'rtasida turadigan ju d a 
xilm a-xil oraliq jinslar uchraydi.
D o lo m itlarn in g a n c h a g in a tek sh irilg an xillaridan: C aM g
( C 0 3)2 kam ida 50% b o 'lg an ohakli d o lo m itn i, C aM g ( C 0 3) 2 
kam ida 5% bo'lgan dolom itlashgan ohaktoshni ko'rsatish m um kin.
O ddiy ko'z bilan dolo m itn i ohaktosh d an k o 'p in ch a ajratib 
bo'lm aydi. Dolomitga quyidagi belgilar xosdir. M aydalangan dolo­
m it sovuq NCI da qaynaydi. B uning uch un jinsning p ichoq bilan 
qirib, kichkina kukun to 'p lam i hosil qilinadi va unga N CI to m izi- 
ladi. D olom itning bo'lagi qizdirilgan N C I da «qaynaydi». N C I 
bo'lm agan taqdirda uni sirka kislotasi bilan alm ashtirish m um kin, 
lekin bu kislota dolom itga t a ’sir qilm ay, balki ohaktoshga sezilarli 
ta ’sir ko'rsatadi. Bundan tashqari, chig'anoqsim on sinish bo'lm ay, 
g'adir-budir, mayda qum donalaridek, unsim on sinishning bo'lishi 
dolom itga xosdir. D olom itn in g darzlarida k o 'p in ch a d olom it uni 
deb ataladigan, oqish, sarg'ish yoki oq chang yig'ilib qoladi. D o lo ­
m itlar stm ktura va teksturasiga qarab ju da xilma-xil bo'ladi. Bular- 
ning ichida donador — kristallangan (qandga o'xshash) m arm arsi- 
m on dolom it, afanitli dolom it, qum sim on, yum shoq unga o 'x ­
shash katakli d olom itlar va boshqalar uchraydi. D olom itlarning 
rangi odatda oq, sarg'ish yoki kulrang bo'ladi.
Kremniyli jinslar. 
K rem nezyom dan tashkil topgan ch o 'k in d i 
jinslar diatom it, trepel oiganik qoldiqlardan va kimyoviy yo'l bilan 
hosil bo'lishi m um kin. O rganik qoldiqlardan hosil b o'lg an d iato- 
m itlar ayniqsa m uhim aham iyatga ega va ular suvli krem nezyom ­
dan (opaldan) iborat bo'lgan diatom itli suv o'sim liklarining skelet- 
laridan tashkil topgandir.
Tashqi ko 'rin ish idan d ia to m it oq yoki sarg'ish, g'ovakli, ju d a 
yengil va y um shoq, b o 's h , b ir oz sem en tlan g an jin s b o 'lib , 
k o 'p in c h a burga o'xshash b o 'lad i. B o'rdan farqi uning N C I da 
erim asligidir, chunki b o 'r N C I da qattiq qaynaydi, d iato m it esa 
m utlaqo qaynam aydi. D iato m it ju d a nozik b o 'sh ro q jins b o 'lib , 
q o 'l bilan osongina m aydalanadi. D iato m it nam ni tez shim adi va 
nam barm oqqa yopishadi.
313

---

Trepeller tashqi ko‘rinishidan organik diatom itlardan hech farq 
qilmaydi. Biroq trepellar kolloid-kim yoviy yo'l bilan hosil bo'ladi.
Trepellar diatom lar po'stining yig'indisidan hosil bo'lgan, faqat 
m ikroskop ostida ko'rinadigan mayda opal zarrachalaridan tashkil 
topgandir.
D iatom it va trepellar qurilishda, kim yo sanoatida yutuvchilar 
o 'm id a, dinam it tayyorlashda, jihozlash materiali sifatida va boshqa 
ishlarda qo'llaniladi.
Bu g u ru h g a k o 'p in c h a o rg an ik u su ld a h o sil b o 'lg a n va 
o'zgarishga uchragan kremniyli jinslar kiradi.
O p a k a deb k u lra n g , h a v o ra n g , b a ’z a n q o ra ra n g d a g i 
(k o 'p in ch a xol-xol) qattiq yengil krem niyli jinsga aytiladi. Tashqi 
ko'rinishidan bir xil opokalar (yumshoq opoka) diatom it va trepelga 
o'xshasa, boshqa turlari (qattiq zich opoka) krem niyga o'xshaydi. 
Q attiq opoka urilganda parchalanib chig'anoqsim on sinishli o'tk ir 
qirrali m ayda-mayda bo'laklarga bo'linadi. Opokalar g'ovak bo'lgani 
u ch u n solishtirm a og'irligi 0,9 dan 1,2 gacha bo'ladi. K o 'p in ch a 
u la r o 'z g a rg a n va ju d a s e m e n tla sh g a n d ia to m itd a n tash k il 
topgandir.
S of kimyoviy yo'l bilan hosil b o'lgan kremniyli jin slar ju d a 
kam uchraydi. U larga sovuq suvdan hosil b o'lgan geyzeritlar va 
kremniyli tuflar kiradi. U lar oqiq (konkretsiya) shaklida bo'lib, 
qaynoq (geyzer) va sovuq buloqlar m ahsulidir.
M e ta m o rfiz m n atijasid a k rem n iy li jin s la r y ash m ag a va 
kremniyli slanetslarga aylanib qoladi. K remniylilar ichida kremniy 
konkretsiyalari uchraydi.
K rem niyli konkretsiyalar o d atd a krem niyli o 'zag i bo 'lgan 
tugunchalardan iborat bo'lib, o'zagi esa konsentrik b o 'lib usadi 
va atrofidagi jinsga qo 'sh ilib ketgandek k o 'rin ad i. K rem niyli 
konkretsiyalar ohaktoshlar orasida shar, uzu nch o q va boshqa 
shaklda uchraydi. B undan krem niy konkretsiyalar K o'ksuv va 
C hatqol daryolarining quyi qism laridagi to sh k o 'm ir davrining 
ohaktoshlari ichida ko'plab bor.
K rem niy konkretsiyalarining m arkazida k o'p in cha o 'zg arm a- 
gan jin s uchraydi. U ning atrofini konsenrik tarzda o'sgan sferik 
shaklli krem niy qobig'i o 'ra b olgan b o 'lad i. O datda kremniyli
314

---

tugunchalar aylanib yurgan eritm alardan krem niy kislotasi ajralib 
chiqqanda jinsdagi bo'shliq va yoriqlarni to'ldirish yo'Ii bilan hosil 
bo'ladi. Bunday krem niyli konkretsiyalar od atd a opal-xalsedonli 
va xalsedonli b o 'la d i. Bu tu z ilm alarn i tasv irlash d a u la rn in g
joylanishiga, atro f jin slar bilan m unosabatiga, shakliga, kattaligiga, 
ichki tuzilishiga, m ineral tarkibiga e ’tibor berish lozim.