|
D olom itlar.
Tarkibida k am ida 95% C aM g ( C 0 3)2 b o 'lg an
jin sla r dolom it deb yuritiladi. S o f dolom it tab iatda ju d a kam
uchraydi. O datda ohaktosh bilan dolom it o'rtasida turadigan ju d a
xilm a-xil oraliq jinslar uchraydi.
D o lo m itlarn in g a n c h a g in a tek sh irilg an xillaridan: C aM g
( C 0 3)2 kam ida 50% b o 'lg an ohakli d o lo m itn i, C aM g ( C 0 3) 2
kam ida 5% bo'lgan dolom itlashgan ohaktoshni ko'rsatish m um kin.
O ddiy ko'z bilan dolo m itn i ohaktosh d an k o 'p in ch a ajratib
bo'lm aydi. Dolomitga quyidagi belgilar xosdir. M aydalangan dolo
m it sovuq NCI da qaynaydi. B uning uch un jinsning p ichoq bilan
qirib, kichkina kukun to 'p lam i hosil qilinadi va unga N CI to m izi-
ladi. D olom itning bo'lagi qizdirilgan N C I da «qaynaydi». N C I
bo'lm agan taqdirda uni sirka kislotasi bilan alm ashtirish m um kin,
lekin bu kislota dolom itga t a ’sir qilm ay, balki ohaktoshga sezilarli
ta ’sir ko'rsatadi. Bundan tashqari, chig'anoqsim on sinish bo'lm ay,
g'adir-budir, mayda qum donalaridek, unsim on sinishning bo'lishi
dolom itga xosdir. D olom itn in g darzlarida k o 'p in ch a d olom it uni
deb ataladigan, oqish, sarg'ish yoki oq chang yig'ilib qoladi. D o lo
m itlar stm ktura va teksturasiga qarab ju da xilma-xil bo'ladi. Bular-
ning ichida donador — kristallangan (qandga o'xshash) m arm arsi-
m on dolom it, afanitli dolom it, qum sim on, yum shoq unga o 'x
shash katakli d olom itlar va boshqalar uchraydi. D olom itlarning
rangi odatda oq, sarg'ish yoki kulrang bo'ladi.
Kremniyli jinslar.
K rem nezyom dan tashkil topgan ch o 'k in d i
jinslar diatom it, trepel oiganik qoldiqlardan va kimyoviy yo'l bilan
hosil bo'lishi m um kin. O rganik qoldiqlardan hosil b o'lg an d iato-
m itlar ayniqsa m uhim aham iyatga ega va ular suvli krem nezyom
dan (opaldan) iborat bo'lgan diatom itli suv o'sim liklarining skelet-
laridan tashkil topgandir.
Tashqi ko 'rin ish idan d ia to m it oq yoki sarg'ish, g'ovakli, ju d a
yengil va y um shoq, b o 's h , b ir oz sem en tlan g an jin s b o 'lib ,
k o 'p in c h a burga o'xshash b o 'lad i. B o'rdan farqi uning N C I da
erim asligidir, chunki b o 'r N C I da qattiq qaynaydi, d iato m it esa
m utlaqo qaynam aydi. D iato m it ju d a nozik b o 'sh ro q jins b o 'lib ,
q o 'l bilan osongina m aydalanadi. D iato m it nam ni tez shim adi va
nam barm oqqa yopishadi.
313
Trepeller tashqi ko‘rinishidan organik diatom itlardan hech farq
qilmaydi. Biroq trepellar kolloid-kim yoviy yo'l bilan hosil bo'ladi.
Trepellar diatom lar po'stining yig'indisidan hosil bo'lgan, faqat
m ikroskop ostida ko'rinadigan mayda opal zarrachalaridan tashkil
topgandir.
D iatom it va trepellar qurilishda, kim yo sanoatida yutuvchilar
o 'm id a, dinam it tayyorlashda, jihozlash materiali sifatida va boshqa
ishlarda qo'llaniladi.
Bu g u ru h g a k o 'p in c h a o rg an ik u su ld a h o sil b o 'lg a n va
o'zgarishga uchragan kremniyli jinslar kiradi.
O p a k a deb k u lra n g , h a v o ra n g , b a ’z a n q o ra ra n g d a g i
(k o 'p in ch a xol-xol) qattiq yengil krem niyli jinsga aytiladi. Tashqi
ko'rinishidan bir xil opokalar (yumshoq opoka) diatom it va trepelga
o'xshasa, boshqa turlari (qattiq zich opoka) krem niyga o'xshaydi.
Q attiq opoka urilganda parchalanib chig'anoqsim on sinishli o'tk ir
qirrali m ayda-mayda bo'laklarga bo'linadi. Opokalar g'ovak bo'lgani
u ch u n solishtirm a og'irligi 0,9 dan 1,2 gacha bo'ladi. K o 'p in ch a
u la r o 'z g a rg a n va ju d a s e m e n tla sh g a n d ia to m itd a n tash k il
topgandir.
S of kimyoviy yo'l bilan hosil b o'lgan kremniyli jin slar ju d a
kam uchraydi. U larga sovuq suvdan hosil b o'lgan geyzeritlar va
kremniyli tuflar kiradi. U lar oqiq (konkretsiya) shaklida bo'lib,
qaynoq (geyzer) va sovuq buloqlar m ahsulidir.
M e ta m o rfiz m n atijasid a k rem n iy li jin s la r y ash m ag a va
kremniyli slanetslarga aylanib qoladi. K remniylilar ichida kremniy
konkretsiyalari uchraydi.
K rem niyli konkretsiyalar o d atd a krem niyli o 'zag i bo 'lgan
tugunchalardan iborat bo'lib, o'zagi esa konsentrik b o 'lib usadi
va atrofidagi jinsga qo 'sh ilib ketgandek k o 'rin ad i. K rem niyli
konkretsiyalar ohaktoshlar orasida shar, uzu nch o q va boshqa
shaklda uchraydi. B undan krem niy konkretsiyalar K o'ksuv va
C hatqol daryolarining quyi qism laridagi to sh k o 'm ir davrining
ohaktoshlari ichida ko'plab bor.
K rem niy konkretsiyalarining m arkazida k o'p in cha o 'zg arm a-
gan jin s uchraydi. U ning atrofini konsenrik tarzda o'sgan sferik
shaklli krem niy qobig'i o 'ra b olgan b o 'lad i. O datda kremniyli
314
tugunchalar aylanib yurgan eritm alardan krem niy kislotasi ajralib
chiqqanda jinsdagi bo'shliq va yoriqlarni to'ldirish yo'Ii bilan hosil
bo'ladi. Bunday krem niyli konkretsiyalar od atd a opal-xalsedonli
va xalsedonli b o 'la d i. Bu tu z ilm alarn i tasv irlash d a u la rn in g
joylanishiga, atro f jin slar bilan m unosabatiga, shakliga, kattaligiga,
ichki tuzilishiga, m ineral tarkibiga e ’tibor berish lozim.
Do'stlaringiz bilan baham: |
