B. T. Toshmuhamedov

55-rasm. 
Daryo vodiysining ko‘ndalang kesimi. 
A—dara; В—V simon; D —assimetrik; E—yassi
Daryo vodiylarining shakllari m a ’lum bir m orfologik q o nu ni- 
yat asosida shakllanadi. Birinchi bosqichda, asosan ostki eroziya 
ro ‘y beradi. Bu asosan yosh to g ‘larda daryo vodiysining qiyaligi 
katta boMgan qism ida uchraydi. Ikkinchi bosqichda, daryonning 
o ‘rta qism ida ostki h am d a yon eroziyasi ro ‘y beradi. U chinchi 
bosqichda, daryoning dengizga quyiladigan qism ida asosan yon 
eroziyasi boMadi. Bu uch bosqich natijasida daryo vodiysi lotincha 
V ,U , yashiksim on, to g ‘orasim o n k o ‘rinishlarga ega boMadi.
D aryoning m a ’lum bir joyida yuz berayotgan yuvilish, oqizib 
ketish va yotqizish daryodagi suvning m iqdoriga qarab o ‘z kuchini 
ancha o ‘zgartirib turish m um kin. D aryoda suv m iqdori bir xil 
yuvilsa, yuvib ketish suvning oqish tezligiga bogMiqdir. Suvning 
oqish tezligi ikki b aro b ar k o ‘payganda, uning oqizib ketishi 4 
m arta, y a’ni 2 m arta, oqish tezligi uch m arta k o ‘payganda esa 7-
9 m arta ortganligi aniqlangan.
241

---

Yuqori oqim
56-rasm. 
Daryo qismlari.
Suv oqim lari kattaligi jud a ham har xil b o ‘lgan m aterialni 
oqizib keladi. T og‘ daryolari loy va qum bilan birga shag‘al, mayda 
toshlarni, suv toshqini vaqtida esa b a ’zan diam etri lm dan ortiq 
b o ig a n toshlarni q o 'ch irib olib ketadi. Suv tezligi kam aygan sari 
asta-sekin yirik, keyin esa m ayda m ateriallar c h o 'k a boshlaydi. 
Eng m ayda loy tuproqli zarralari yoki loyqalar b a ’zan daryoning 
k o i yoki dengizga quyilishi joyiga olib boriladi. H atto tekislik 
daryolari ham suv tosh q in i vaq tid a ju d a katta oqizib ketish 
qobiliyatiga ega, bu vaqtda ular loyqa bilan bir qatorda an ch a 
yirik qum donachalari ham boMgan ju d a loyqa suv oqib keladi.
K atta daryolar asosiy oqim dan va irm oqlardan tashkil topadi: 
bular esa o ‘z navbatida kichiqroq soylar, jilg‘alar va jarlarni qabul 
qiladigan shaxobchalarga ega.
O qim ni qabul qiladigan suv havzasining sathi esa «eroziya 
bazisi» deb ataladi. Agar daryo o ‘zining ustki va ostki qatlam laridan 
kattaroq to g‘ jinsi qatlam ini uchratsa, u b o 'lin ib qoladi, uning bir 
qismi qattiq jinsning chiqib turgan joyidan pastda, o'zining eroziya 
bazisini saqlab qoladi. Boshqa qismi esa qattiq jinsing chiqib turgan 
joyidan yuqorida, yangi paydo bo'lgan bazisiga moslab o ‘z profilini 
tayorlaydi.
242

---

Eroziya bazisini quruqlikda h a r xil ko‘rinishida uchraydi. 
Buni M arkaziy Osiyo daryolarida yaqqol ko'rish m um kin. Chunki 
M arkaziy O siyoda yangi, hozirgi zam o n tekislik harakatlari avj 
olgan b o'lib , har bir kichik daryoning eroziya bazisini va uning 
regressiv harakatini yaqqol ko‘rish m um kin.
M asalan: O rol dengizi S ird ary o b ilan A m udaryo u c h u n
eroziya bazisidir. C h irchiq esa U gam , Pskom daryolari uch u n
eroziya bazisidir.
D aryo vodiylarini ham b o ‘y lanm a, h am k o ‘ndalang profilida 
k o ‘p in c h a zin apoyali y erlar u ch ray d i. Bu zin ap o y ala r daryo 
terrasalari deb ataladi. U lar eroziya bazisini o ‘zgarishi natijasida 
vujudga keladi. Terassalar ikki xil b o ‘ylam a va k o 'n d alan g b o ia d i.
B o‘ylam a terrasalar eroziya bazisidan uning yuqori oqim ga 
bir n echta b o ‘lib, k o ‘p in ch a gorizo n tal yoki sinklinal shaklida 
yetuvchi, sem entlangan yaxlit qatlam ga jinslar ustida hosil b o ia d i. 
Sharshara qum shag‘al kabi b o ‘sh jin slar ustida hosil b o ‘lm aydi. 
C hunki daryo bunday jinslarni osongina yuvib ketadi.
K o ‘ndalang terrasalar daryo eroziya bazisining c h o ‘kishi yoki 
ko‘tarilishi natijasida daryoning h ar ikki qirg‘o g ‘id a hosil b o ‘ladi. 
D aryo o ‘zani kengaygan sari suv oqim i sekinlashib c h o ‘kindilar 
k o ‘p ro q to ‘plana b o sh lay d i. A w a l s h a g 'a l, q u m va s o ‘ngra 
loysimon jinslar c h o ‘kadi. Daryo keltirgan c h o ‘kindini tekislikdami 
yoki balanddam i, har qalay boshqa jin slard an ajratish m um kin.
A
В
D