B. T. Toshmuhamedov

G eotektonik gipotezalar
Y er p o ‘stini o ‘zgartiruvchi ja ray o n lar Yer sharining yuzasida 
va ichida hozir ham ro ‘y berib turibdi. Geologik jarayonlar tabiatda 
o ‘zaro bir-biri bilan bog‘liq ch u n o n ch i, atm osfera yog‘inlari bilan 
daryolar, daryolar bilan k o ‘l va dengizlar, zilzila harakati bilan 
to g ‘ h osil b o ‘lishi va vu lqo nizm o ‘zaro b o g ‘liqdir. G eologik 
jarayonlarning o ‘zaro b og‘liqligi sabablari hozirgacha durust hal 
qilinm agan. X ususan, tog ‘larning paydo boMishi vulqonizm va 
zilzila harakatlarining sabablari hozirgacha aniq bilib olingan emas. 
B ular nihoyatda m urakkab boMishi bilan birga, o d am lar ularning 
sabablarini bilishga qadim dan qiziqib kelm oqda. Y er p o ‘stining 
rivojlanishi to ‘g ‘risida o ‘z zam on asid a М. V. Lom onosov (1711— 
1754-y.) ham b a ’zi fikrlarni bildirib oMgan. U M ateriklarning 
c h o ‘kishi va koMarilishi faqat «Yer ichida hukum ronlik qiluvchi 
issiqlikka» bogMiq deb hisoblaydi.
Ingliz olimi Jeym s X etton (1726— 1797-y.) o ‘z zam onasida 
Y erning rivojlanish qonu n iyatin i yaratm oqchi boMdi. U yerni 
harakatga keltiruvchi kuch vulqonizm deb hisoblaydi. G eologiya 
fanida XIX asrda kontraksiya (siqilish) gipotezasini birinchi boMib 
fran su z geologi E lid e -B o m o n ta k lif qilg an ed i. U o ‘zin in g
gipotezasini K ant-L aplasning kosm ogonik nazariyasiga m oslab 
ishlab chiqqan. 0 ‘sha vaqtlarda o 'rta va oliy o ‘quv yurtlari kitoblari 
E li-d e-B o m on nin g «Yer p o ‘sti yuzasidagi botiqlar va togMar Yer 
shari sovib siqilishidan paydo boMgan» degan gipotezasiga asoslanib 
y o zilg an edi. XX asrlarg a k elg a n d a y a n a d a m u k a m m a lro q
gipotezalar paydo boMishi m unosabati bilan kontraksiya gipotezasi 
o ‘z aham iyatini yo ‘qotdi. XIX asrning oxiri XX asr boshlarida 
k o ‘p ro q m a ’lum boMgan «Yer p o ‘stining surilishi» gipotezasi 
birinchi m arta E. V. Bixonov, Teyler va boshqalar to m o n id an
205

---

takiif qilingan. Bu gipotezani nemis olim i, geofizik va m eteorolog 
Alfed V egener (1880—1930) puxta ishlab chiqdi va ham m aga 
m a ’lu m q ild i. U 1915 -y ild a b o silib c h iq q a n « M a te rik va 
okeanlarning paydo bo'lishi» kitobida bu gipoteza m azm unini 
yoritib bergan. U ning fikricha, dastlab Yer shari yuzasida bir 
b u tu n yaxlit m aterik paydo bo'lgan. V egener bu yaxlit quruqlikni 
Pangeo deb atagan. Keyingi davrlarda Yer p o 'stid a ju d a kuchli 
o 'zg arish lar b o'lib, Yer o 'z o 'q i atrofida aylanishi sababli katta 
gorizontal harakatlar ro 'y bergan va buning natijasida hozirgi 
zam on m ateriklari paydo bo 'lgan, deydi u. A. V engenerning bu 
fikrga kelishiga sabab A frikaning g'arbiy sohili bilan Jan u b iy
A m erikanin g sh arq iy so h illarin in g va G arb iy Y evropa bilan 
Shim oliy Am erikaking sharqiy sohili va nihoyat, Avstraliya bilan 
O siyoning ja n u b i-sh a rq iy sohillari b ir-b irig a ulan g an d a m os 
joylashishidir.
M ateriklarning surilishi gipotezasi Yer tarixidagi geologik 
taraqqiyot bilan bog’lanm aydi. G eofizik tekshirishlardan olingan 
m a ’lum otlar yuza qatlam ning m ustaqil surilishi m um kin em as- 
ligini, A. V egener fikrining n o to 'g 'ri ekanligini ko'rsatdi.
Materiklarning siljishi gipotezasi o'zining originalligi bilan ancha 
vaqtgacha olim lar o'rtasida m unozaraga sabab bo'lib keldi. Lekin 
um um qabul qilgan gipoteza bo'la olm adi, shunga qaram asdan, 
hozir ham olim lar orasida bu gipotezaning tarafdorlari topiladi. 
Bulardan tashqari, XX asrning 30-yillarida Yer moddasining o'zga- 
rishida, o'z-o 'zid an rivojlanishiga asoslangan gipotezalar kelib chiqa 
boshladi. U lardan b a’zi birlari ustida to'xtab o 'tam iz.
A. P. Pavlovning yerning rivojlanishi to'g 'risid ag i gipotezasi. 
A toqli rus o lim la rid a n (geolog) A. P. P avlov (1 8 54 -19 2 9 ) 
kontraktsiya gipotezasining tarafdori bo'lgan, biroq u bu gipoteza- 
ning kam chiligini tuzatib qayta ishlab original gipoteza yaratdi.
A. P. Pavlovning 1922 yil bosib chiqarilgan «Popitka raspoz- 
nat doarxeyskuyu eru v istorii zemli i opredelit yeyo d a l’neyshee 
vliyanie na evolyutsiyu geoida» degan m aqolasida bu gipoteza 
asoslab berilgan.
A .P . P a v lo v n in g fik r ic h a , k o n tra k s iy a g ip o te z a s i Y er 
qatlam larining burm alanishini to 'g 'ri tushuntirib bersada, uzilm a
206

---

va aks uzilm alarning vujudga kelishini tu sh u n tirib bera olm aydi. 
Bu gipoteza Yer po‘stining katta bir qismidagi cho'kish va ko'tarilish 
hodisasini ham izohlab bera olm aydi.
Shim oliy 
chekkadagi Mingashma
iog' lizmalari o'rialkjdagi massa: 
Kuen - Lun
h o v ;
J a n u b i y c h e lc k a tia g i 
b u r m a ] a n g a n v a m i n g a s h m a
log- ti/.m u la ri 
j l i n d v a ( i a n g
U im o la y