B. T. Toshmuhamedov

L itosferik pliralar sey sm ik lik n in g tarq alish i. 
Y er yuzida 
seysmiklikning global m iqyosda keskin notekis tarqalganligi qayt 
* qilingan. Eng ko‘p zilzilalar tin ch okeanining chuqur seysmofakal 
zonalari va chuqursuv novlari sistem asi bilan bogMiq. T inch 
okeanining g ‘arbiy chekkasida orol yoylari va chekka dengiz 
burm alari mavjud. Seysmiklikning dunyo b o ‘yicha talaygina qismi 
A lpiy-H im alay harakatchan oMkasiga to ‘g ‘ri keladi. Okeanlardagi 
mayda foksli zilzilalar dunyo sistemasidagi o ‘rta okean tizmalari va 
qism an ularga ko'ndalang boMgan yirik transform yoriqlar bilan 
bogMiq. K ontinental rift zonalari ham seysm ik hisoblaniladi. 
Shunday qilib cho'zilgan m intaqalar bilan izometrik seysmik oMkalar 
plitalar aniq ajratiladi. C h o‘zilgan belbogMarga seysmik kuchlanishlar 
yuqoriga chiqiboq energiyasini yo‘qotadi (Yer p o ‘stini silkitadi). 
Alpiy — Himolay oMkasining sharqida seysmik mintaqaning talaygina 
kengayishi kuzatiladi. S hunday qilib seysmiklikning Yer yuzida 
tarqalishi litosferani nisbatan stabil plitalar va ularni ajratib turuvchi 
mobil mintaqalarga ajratishni taqazo qiladi. M a’lumotlardan ko'rinib 
turibtiki, litosfera plitalari chegaralarida turli jirayonlarkechar ekan. 
C huqur suv novlari va ch u q u r seysmofokal Zavaritskiy — Benof 
zonasi ham da Alpiy — H im oloy harakatchan m intaqa chegaralari 
bo'yicha siqilish kuchlanishlari paydo boMishi va litosfera yuzasini 
kamayishi kuzatiladi.
Bunga qaram a-qarshi oMaroq ham okean, ham kontinental riftli
225

---

zonalarda asosan ch o ‘zilish (tortilish) kuchlanishlari hukumronlik 
qilib, Yer po‘stining kengayish — tektonik xususiyatlari namoyon 
bo'ladi. Rift belbog'lari tuzilishini 1тефге1а151уа qilish va yerda 
kechadigan jarayonlar, okeanlarda litosferaning o'sishi haqidagi 
tassavurlarga asosan modellashtiriladi (Le Pishon va boshqalar).
Yer sharining xuddi shu joylarida vaqti-vaqti bilan otilib 
turuvchi vulqonlar joylashgan.
Litosfera plitalari tektonikasi konsepsiyasiga muvofiq Yer p o ‘sti 
bir qancha plitalarga b o ‘linadi. T ashqaridan qaraganda plitalar 
qattiq, o ‘zjoy id a qotib (yopishib) turadi, lekin ular plastik astenos- 
fera bo 'y ich a lateral siljishga qobiliyatli. Plitalar siljishiga asosiy 
sabab, m antiyani konveksion harakati deb taxm in qilinadi. Plitalar- 
ning eng kattasi Tinch okeani (Darvin) plitasi, undan keyin Yevro- 
siyo, A m erika, Afrika, X indo — Avstraliya, A ntarktik va yana bir 
qancha m ayda plitalar m a ’lum.
Plitalar chegarasida uchta asosiy geodinamik jarayonlar sodir 
boMadi. Spreding konsepsiyasiga binoan o ‘rta okean tizim larida 
( 0 ‘0 T ), qism an kontinent riftlarida ham plitalar bir birlaridan 
uzoqlashadilar. Bu yerda doim o mantiya moddasi bazalt lavalari 
tarzida oqib chiqib, plitalar oraligMni toMdiradi. Bunday jarayon A. 
Xolms, R. Ditts, G . Xesslar tom onidan olib borilgan tatqiqotlar 
natijasida ishlab chiqildi va F. Vayn, D. Matyuzlar tom onidan okean 
tubi yoM-yoM magnit anom aliyalarini tahlil qilishda tasdiqlandi. 
Aniqlangan okean po'stining mezozoy va kaynozoyda hosil boMganligi 
Dunyo okeanlarida bajarilgan burg'ilashda toMa-to‘kis tasdiqlandi.
G eofiziklar J. Oliver va B. Ayzeks yer m antiyasigacha yetib 
boradigan chuqur seysmofokal zilzilalar anom al zichlikdagi zona- 
larga to ‘g ‘ri kelib, kontinent ostiga siljiyotgan, aniqrogM s h o 'n g 'i- 
yotgan okean litosferalari, orol yoylari va k o ntinent chekkalari 
ostiga to 'g 'ri kelishini aniqladilar. Bunday zonalam i ular A. A m sh- 
tuts atam asidan foydalanib subduksiya (yoki tortilish, so'rilish) 
zonalari deb atadilar.
S hunday qilib, bir to m on d a okean po 'stin in g o 'sishi, shu 
vaqtning o 'zid a Yerning boshqa tom onida okean po'sti kontinental 
p o 's t ostiga s h o 'n g 'ib kirib borishiga olib keladi. K o n tin en t 
p o 'stin in g zichligi kam , yengil b o 'lg an i sababli u izostaziya
226

---

shartlariga ko'ra, okean p o 'st ustida qalqib turaveradi. Spreding 
va subduksiya jarayonlarini birinchi m arta K. Le Pishon ularni 
harakatlanayotgan litosfera plitalari sistem asi tarzid a ko'rdi.
B. Ayzeks, J. O liver va L. Sayks o lin g an t m a ’lum otlarni 
um um lashtirib (1968) yangi global tektonika deb atalgan konsep- 
siyaning asoslarini t a ’riflab berdilar.
Yangi global tekto nika konsepsiyasiga k o 'ra Y er m antiya 
moddasining differensiyasi va sial po'stni hosil bo'lishi ikki bosqichda 
kechadi. O ldin tortilish zonalarida (o 'rta okean rift zonalarida) 
m antiya m oddasini qism an erishi va toleitli m agm ani erib chiqishi 
va dastlabki gabbro-bazalt tarkibli yupqa okean po'sti (5-7 km) 
hosil bo'ladi. Okean po'sti hosil bo'lish borasida u o 'rta okean 
tizim lari (O 'O T ) o 'q id an subduksiya zonalari to m o n («gigant 
konveyer») tarzida uzluksiz siljib boradi. Bu erda okean po'sti 
kontinent ostiga m antiya chuqurligiga sho 'n g 'iy di, qism an qayta 
erib anchagina qalinlikdagi (30-40 km) murakkab tuzilgan kontinent 
po'stining hosil bo'lishida qatnashadi. Shunday qilib, «plitotektonika» 
nazaryasi asosida Yer m antiya m oddasining konveksion aylanish 
(siljish) g'oyasi yotadi. Plitalar tektonikasi konsepsiyasi bo'yicha 
astronomiya, samo jismlari mexanikasi tasaw urlaridan kelib chiqqan 
holda, Y erning geologik tarixi m obaynida uning hajmi deyarli 
o 'zg arm ay d i, xususan Y er kengaym aydi, k attalashm aydi deb 
tu sh in tirila d i. S h u n in g u ch u n litosferan in g b ir jo y d a o 'sish i 
(spreding), uni boshqa joylarda m iqdor jih atd an yutilishi bilan 
kom pensatsiyalanuvchi gigant «konveyer tasmasiga» o'xshatiladi. 
Plitalar tektonikasi tarafdorlari xorijda — G . G . Xess, R.S. Ditts, 
K.Le Pishon, V.J. M organ; Rossiya Federatsiyasida — A.V. Peyve, 
P.N. K ropotkin, V.E. Xain geotektogeniz sabablarini universal 
tarzda tushintirishini ta ’kidlaydilar. Lekin bu konsepsiyaning ayrim 
tom onlari «Kengayuvchi Yer» nazariyasi tarafdorlari tom onidan 
qattiq m unozaraga uchram oqda. Kengayuvchi Yer nazariyasi 1933- 
yili O. Xilgenberg (Berlin) «O'sayotgan yer shari haqida» maqolasida 
dastlab okeanlar bo'lm aganligi, sial p o 'st Yemi ham m a tom onidan 
o'rab olganligi haqida va Yerning kengayishi hisobiga keyinchalik 
p o 'st ch o 'zilib parchalanishi natijasida okean havzalari paydo 
bo'lganligini yozadi. M ateriklar, O. Xilgenbeig fikricha, bir-biridan
227

---

simatik qavat bo'yicha dreyf yo‘li bilan emas, balki okeanlar maydoni 
o'sishi natijasida uzoqlashadilar.
50—60-yillarda L. Edyed, B. Xizen, S, Keri, V.B. N eym an 
ilmiy ishlari m a ’lum bo'lib, ular ham yer sharining o'sishi haqidagi 
fikrlarni yozadilar. Ularning fikricha, Y er dastaw al nihoyatda zich 
m oddadan tashkil topgan va o'zining geologik tarixi m obaynida 
hajmi oshishi hisobiga zichligi kamroq m oddaga o 'tg an L. Edyed 
hisoblashlariga ko'ra Yer radiusi yiliga 0,6 m m o'sib borgan.
Avstraliyaning Tasm an universiteti professori S.U. Keri o'zining 
ko'p yillik geologik m a’lumotlariga asoslanib, 1956-yilda materiklar 
dreyfiga bag'ishlangan Xobart simpoziumida Yerning hozirgi o'lchamni 
Pangeyani (Yeming geologik o'tm ishda ham m a kontinentlar yaxlit 
materik bo'lgan va u Pangen deb atalgan) rekonstruksiya qilish mumkin 
emas degan fikiga keladi. Shu vaqtdan boshlab u Yeming kengayishi 
bilan bog'liq m a’lumotlar to'play boshlaydi; 70—80-yillarga kelib, 
ayniqsa 1981 -yilda bo'lib o'tgan «Kengayuvchi Yer» halqaro simpoziu­
mida bu konsepsiya tarafdorlari ko'paya boshlaydi.
S.U . Keri k o 'p yillik tadqiqotlar m a ’lum otlariga asoslanib, 
Yerni o 'z geologik tarixi m obaynida taxm inan 2 m artaga yaqinroq 
hajm ga kengaygan degan xulosaga keladi.
Bunday xulosa asosida quyidagi bir-birdan m ustaqil har xil 
turdagi tadqiqotlar natijalari yotadi:
— paleom agnit m a’lum otlari;
— paleontologik qazilm alarni o'rganish;
— T inch okean perim etrining kattalashishi;
— materiklarni mantiyaga nisbatan siljimaganligini tasdiqlovchi 
issiqlik oqim lari haqidagi m a ’lum otlar;
— arxey p o'stinin g qism an yo'qligi va proterozoyda plitalar 
tektonikasi zarur b o 'lg an ofialit va flishlarning yo'qligi;
— m arkazdan qochm a radial harakat natijasida m ateriklarning 
hozirgi joylashishining dastlabki holatini rekonstruksiya qilinishi 
va boshqalar.
228

---