B. T. Toshmuhamedov

Yerning o ‘z o'qi atrofida aylanishidan qutblarning siljishiga
asoslangan gipotezalar. 
Y uqorida ko 'rib chiqilgan gipotezalardan 
Yer p o 'stin iig rivojlanishi, burm alanishi va boshqa m urakkab 
jarayonlari to 'g 'risida so'ngi 20 yil davom idagi geologiya, geofizika 
fanlarining yutuqlari aks ettirildi. Bu gipotezalar ichida Yerning 
o 'z -o 'z id a n rivojlanishiga asoslanib ishlab chiqilgan gipotezalar 
(M .A. Usov, V.V. Bem m elen, V.V. Belousov, V.I. Popov) yaxshi- 
roq ishlangan.
Keyingi vaqtlarda yana Yerning va uning atrofidagi kosmik 
jinslarning mexanik harakati ko'pchilikni qiziqtirib qo'ydi. Yerning 
o 'z o'qi atrofida aylanish harakatining o'zgarishi va buning tektonik 
jarayonlarga ta ’siri haqida 1888-yilda A.P. Karpinskiy ham gapirgan 
edi. «Yer quruqligi va tog'larni hosil qiluvchi energiya jarayon- 
larining vujudga kelishida Yerning aylanishi yoki tashqi astronom ik 
harakatlarning ta ’siri, bo'lishi kerak. Balki Yer o 'q i ham m a vaqt 
hozirgi holatida bo'lm agandir».
Prof. H .I. Leonov ham 1949-yilda Yer p o 'stin in g harakati 
to 'g 'risid a m ana bunday deb yozgan: «Yer po'sti tektonikasi haqi­
da gapirilganda, uning o 'tg an davrda va kelajakda Q uyosh sis- 
tem asidagi aylanuvchi planeta b o'lib qolishini unutm aslik kerak. 
Yerning aylanish harakati natijasida vujudga keluvchi geologik 
jarayo nlar ko'lam i ju d a katta. H aqiqiy b ird an -b ir geotektonika 
jarayonini fizika va kimyo qonuniyatlari bilan bog'liq holda Yer 
tektonikasining taraqqiyoti ochib berishi kerak. B undan tashqari, 
1939-yilda V.H. Lodochnikovning «Yer m oddasining holati va 
uning o 'z -o 'z id a n rivojlanishi» haqidagi m aqolasi bosilib chiqdi.
V.H. Lodochnikov o 'sh a vaqtdagi m a ’lum otlarga asoslanib, 
Yerning m arkaziy qismi tem ir, nikeldan iborat em as, ularning 
o 'm id a yuqori harorat (800°C) va kuchli bosim ostidagi zich tog' 
jinslari bor, degan fikrga keldi.
222

---

V .H . Lodochnikov xulosa qilib, «V ulqonlardan ju d a katta 
tezlikda otilib chiquvchi mayda va og‘ir zarrachalardan (solishtirma 
og'irligi b o 'y ich a ) Y erning y o'ld o sh i hosil b o iish ig a k o 'p ro q
ishonsa bo'ladi», degan.
Professor L.B. R uxinning 1959 yilda bosilib chiqqan « U m u ­
m iy paleogeografiya asoslari» degan kitobida «Iqlim haqidagi 
m avjud m ateriallarni bir-biriga taqqoslash shuni k o 'rsatad ik i, 
qadim gi ekvator hozirgi ekvator bilan m os kelmaydi. Ayniqsa, bu 
holat A tlantika okeanida yaxshi m a ’lum b o 'lib , u yerdagi qadim gi 
ekvator hozirgi holatidan a n ch a shim oldan o 'tg an . Q adim gi va 
hozirgi iqlim iy zonalarning m os kelmasligi faraz qilingan Y er 
o 'q in in g o'zgarishidadir. B unday iqlim iy zonalarning boshqacha 
joylanishini paleom agnit o 'lch a sh lar va hozirgi zam on organik 
dunyosining tarqalishi ham tasdiqlaydi. Paleozoy erasida shim oliy 
qutb hozirgi T inch okeanning m arkaziy qism ida bo'lgan. Jan ubiy 
qutb esa Afrikaning ja n u b iy etaklarida bo'lgan. Q utblardagi keskin 
burilish neogen davrida ro 'y bergan, qutblam ing surilishiga Yer 
p o 'stining katta qism ida cho'kish va ko'tarilish, shuningdek, p o'st 
ostidagi m assalar zichligining o'zgarishi sabab bo'lgan», deyilgan.
So'nggi yillarda geofizika, geologik tekshirish usullarining keng 
yo'lga qo'yilishi munosabati bilan A ntarktidani o'zlashtirish vaqtida 
k o 'm ir koni to p ild i. Bu k o 'm ir q atlam i p aleo zo y erasin in g
to sh k o 'm ir davrida paydo bo'lganligi aniqlandi. B undan m a ’lum 
bo'ladiki, A ntarktida bundan kam ida 180-200 m illion yil ilgari 
issiq iqlim zonasi bo'lganligini ko'rsatadi.
M a’lum bo'lishicha, qutblarning o'rn i geologik davrning o'tishi 
bilan o'zg arib tu rar ekan. Bu o'zgarish lar nihoyatda sekin b o'lib, 
geologik davr va eralar, m obaynida ro 'y beradi. Shu m u n o sab at 
bilan Y er m assasini tashkil qiluvchi m oddalar ham siljiydi. Bu 
siljishlar Y erning aylanish o 'q ig a m oslashib, uning b ag 'rin i asriy 
siljishga olib keladi va m uhim geologik o'zgarishlarning kelib 
chiqishiga sabab bo'ladi.
M a ’lum ki, Yer xuddi shar shaklida bo'lm ay, qutblari botiqroq- 
dir. Yer sharining qutblar orasidagi diametri bilan ekvatorial diametri 
orasida 42 km farq bor. Yerning tikkasiga tebranish harakati farqini 
aniqlash uchun shu kattalikdagi son yetarlidir.
223

---

Yer sharidagi k o'm ir (neft va gaz) havzalarning zonal joy-lanishi 
va shimoldan janubga qarab yosharib borishi ham Yer shari o'qining 
holatini bir tekisda sekin-asta o'zgarib borishinini ko'rsatadi. Yer 
sharidagi suv po'stining atmosfera bilan birga qilgan harakati Yer 
yuzasining to'xtovsiz tekislab va uning massasining ancha qismini 
siljitib turadi. Yer o'qining oldingi o'rni siljishi bilan Yerning aylanish 
holati yangi o 'q q a m oslashganda Yer yuzasining bir choragida 
k o 'ta rilis h , ik k in c h is id a c h o 'k is h d a n h osil b o 'lg a n o 'n q ir -
cho'nqirlam i suv to'ldira boshlaydi. Buning natijasida quruqlik bilan 
dengiz chegarasi o'zgaradi va abraziya, quruqlikda esa denudatsiya 
jarayonlari ham o'zgaradi. Bu hodisa nihoyatda sekin bo'ladi, agar 
birdaniga bo'lsa, halokatli hodisa ro'y bergan b o 'lar edi.
Y er p o 'stid a burm alanish, tog' hosil bo'lish harakati Yer shari 
o'qi oldingi holatini o'zgartirishidan keyinda qoladi. B urm alanish 
o'lkasi k o 'p ro q Y er sharining ekvatorial qismiga to 'g 'ri keladi.
Shunday qilib, Yerning aylanm a harakati uning rivojlanishidagi 
um um iy y o 'nalish n i tushuntiradi.