B. T. Toshmuhamedov

2 .7 . G eotektonika va geodinam ika asoslari
Y er haqidagi fanlar orasida geotektonika asosiy fanlardan biri 
hisoblanadi. K o‘pchilik tad qiq o tch ilar geotektonikani Y erning 
rivojlanishi, litosferani tuzilishi, h arak atlari, d efo rm atsiyalari 
h aq id a g i fan deb h is o b la sh a d i. O xirgi v a q tg a c h a te k to n ik
harakatlarning asosiy m anbalari astenosferada deb tushunilgan. 
Shuning u ch u n geotektonikaning o ‘rganish obyekti litosferadir. 
Biroq Y er m antiyasi va yadrosini o ‘rganishdagi yutuqlar shuni 
ko‘rsatadiki, Yer q a’rida ulkan issiqlik energiyasi m ujassam langan. 
Bu issiqlik o ‘z ta ’sirini bevosita tektonik harak atlar rejimiga va 
Yer p o ‘sti, litosfera tuzilm alariga ta ’sir k o ‘rsatadi. Tektonosfera 
m a n tiy a n in g q a v a tla r in i va lito s f e r a n i o ‘z ic h ig a o la d i. 
T e k to n o s fe ra d a g i h a r a k a tla r n a tija s id a b ir q a to r te k to n ik
strukturalar vujudga keladi. Bundan tashqari yadrodagi jarayo nlar 
ham litosfera tektonikasiga bevosita o ‘z ta ’sirini k o ‘rsatadi. Hozirgi 
vaqtda u la r haqida ham k o ‘plab m a ’lu m otlar paydo boMmoqda. 
D em ak, geotektonikani o ‘rganish obyekti b u tu n lay Y er boMib 
qolm oqda.
195

---

G eodinam ika 
— Y er q o b iq la rin in g tu z ilis h in i, ta rk ib in i 
harakatga keltiruvchi jarayonlar va kuchlarni o ‘rganish vazifalarini 
o 'z ic h ig a o lg an fa n d ir. Y aqin k u n la rg a c h a u n i d in a m ik
geologiyaning bir qismi, tektonik deform atsiyalarning faqatgina 
mexanik tabiatini o 'rganadigan yo'nalish deb qabul qilishgan. 
Oxirgi yillar m obaynida Yer haqidagi fanlardan asosiy uchtasini
— geologiyaning, geofizikaning va geokimyoning yutuqlarini sintez 
qilish natijasida u geologik nazariyada va amaliyotda asosiy yetakchi 
o ‘rinni egalladi.
G eodinam ik nuqtayi nazardan, Yer kurrasini tashkil etuvchi 
halqasim on qavatlar yoki geosferalar (yadro, m antiya, litosfera, 
Yer p o ‘sti) o ‘zaro uzviy bog‘liqdir. T adqiqotlar k o ‘lam iga qarab 
um um iy va hududiy geodinam ika ajratiladi, ularning h ar biri o ‘z 
maqsadi va vazifalariga ega ham da geodinam ik tiklashda o ‘z uslub- 
lari bilan ajralib turadilar.