B. S. Abdullaeva tdpu ilmiy ishlar va innovatsiyalar bo‘yicha prorektor

Литература: 
1.
Приказ Министерства образования и науки Российской Федерации (Минобрнауки 
России) от 17 октября 2013 г. N 1155 г. Москва «Об утверждении федерального 
государственного образовательного стандарта дошкольного образования». Режим доступа: 
http://минобрнауки.рф/документы/6261/файл/5230/Приказ № 1155 от17.10. 2017г..pdf 
2.
Савостьянов А.И. Гуманизация образования: ценностные ориентиры // 
Муниципальное образование: инновации и эксперимент. – 2010. - №5. – С. 7-9 
3.
K.Lonka Phenomenal learning from Finland. - Edita Publishing Oy. – 2018 – 244 p. 
֍ 
–
 ֍ 
– 
֍ 
 
SHARQ MUTAFAKKIRLARINING O‘QUVCHI-YOSHLARNI SOG‘LOM TURMUSH 
MADANIYATINI SHAKLLANTIRISHGA OID QARASHLARIDAN 
FOYDALANISHNING TARBIYAVIY AHAMIYATI 
 
Kuzieva D.A. 
Buxoro viloyati Gijduvon tumanidagi 49-maktab, o‘qituvchi 
Sharq uyg‘onish davrida ma’naviyat sohasida olib boriladigan faoliyat asosiy masala sifatida 
kun tartibiga ko‘tarilgan. Ayniqsa, ta’lim-tarbiya masalalariga katta e’tibor berilgan, yaratilgan 
asarlarda Sharqqa xos bo‘lgan insonning axloqiy-ruhiy kamolotini ulug‘lash yetakchi o‘rin tutgan. 
Insonparvarlik g‘oyasini amalga oshirishning asosiy vositalari sifatida yuksak ahloqiy odatlar, 
insoniy munosabatlar va xislatlarni tarkib toptirishga olib keluvchi ta’lim-tarbiyani amalga 
oshirish muhim masala qilib qo‘yilgan. Chunki, inson omili, insoniylik g‘oyasida yuksak axloqiy 
xislatlar ifodalangani uchun ham sharq uyg‘onish davri falsafasi va pedagogikasida ta’lim-ahloqiy 
yo‘nalish muhim ahamiyat kasb etadi. Axloq masalasi faylasuflarning, buyuk mutafakkirlarning, 
ham tarixchi, shoir va adiblarning ham birdek diqqat markazida bo‘ladi. Ta’lim-axloqiy risolalar 
paydo bo‘lib, axloqning ham nazariy, ham amaliy masalalari tahlil etildi. «Fozil damlar shahri», 
«Baxt saodatga erishuv haqida», «Ahloq haqida risola», «Ishq risolasi», «Qo‘tadg‘u bilig», 
«Xibbatul xaqqoyiq», «Qobusnoma», «Guliston», «Bo‘ston», «Mahbub ul-qulub» kabi Farobiy, 
Ibn Sino, Yusuf xos Hojib, Axmad Yugnakiy, Tusiy, Davoniy, Kashifiy, Kaykovus, Jomiy, 
Alisher Navoiylarning ta’lim-axloqiy asarlari inson shaxsini ma’naviy-axloqiy muammosini hal 
etishda sof pedagogik asarlar sifatida muhim ahamiyatga ega.
Sharq uyg‘onish davri ta’limiy-didatik asarlarida inson shaxsining kamol topishi yo‘llari, 
usullari bayon etildi. Bu davr pedagogikasida kasb-hunar o‘rganish, ilm o‘rganish bilan bab-
barobar talab etildi. Insonni kamolotga yetkazuvchi axloqiy xislatlar sifatida do‘stlik, sadoqat va 
vafo, sevgi va muhabbat, vatanparvarlik, samiymiylik, saxovat, murovvat, erkinlik, irodalilik, 
jasurlik kabilar ilgari suriladi. Salbiy xislatlar sifatida rashk, riyokorlik, xudbinlik, ochko‘zlik, xirs, 
sotqinlik kabilar qoralandi. 
O‘rta asr ijtimoiy-falsafiy fikr taraqqiyoti mutafakkir olim Abu Nasr Farobiy nomi bilan 
bog‘liq bo‘lib, uning inson kamoloti haqidagi ta’limoti ta’lim-tarbiya sohasida katta ahamiyatga 
ega. Mashhur yunon faylasufi Arastudan keyin Sharqda o‘z bilimi, fikr doirasini kengligi bilan 

---

144 
nom chiqargan Farobiyning yirik mutafakkir – “Muallimi soniy” – “Ikkinchi muallim” deb 
ataydilar. 
Farobiy ta’lim-tarbiyaga bag‘ishlangan asarlarida ta’lim-tarbiyaning muhimligi, unda 
nimalarga e’tibor berish zarurligi, ta’lim-tarbiya usullari va uslublari xaqida fikr yuritadi. “Fozil 
odamlar shahri”, “Baxt saodatga erishuv to‘g‘risida”, “Ixso-al-ulum”, “Ilmlarning kelib chiqishi”, 
“Aql ma’nolari to‘g‘risda” kabi asarlarida ijtimoiy-tarbiyaviy qarashlari o‘z ifodasini topgan.
Forbiy “Baxt saodatga erishuv to‘g‘risida” asarida bilimlarni o‘rganish tartibi haqida fikr 
bayon etgan. Uning ta’kidlashicha, avval bilish zarur bo‘lgan ilm o‘rganiladi, bu – olam asoslari 
haqidagi ilmdir. Uni o‘rgangach, tabiiy ilmlarni, tabiiy jismlar tuzilishini, shaklini, osmon haqidagi 
bilimlarni o‘rganish lozim. Undan so‘ng, umuman, jonli tabiat-o‘simlik va hayvonlar haqidagi ilm 
o‘rganiladi, deydi. 
Forobiy inson kamolotga yolg‘iz o‘zi erisha olmaydi. U boshqalar bilan aloqada bo‘lishi, 
ularning ko‘maklashuvi yoki munosabatlariga muxtoj bo‘ladi, deb hisoblaydi.
Forobiy ta’lim-tarbiyaning asosiy vazifaifasi jamiyat talablariga javob bera oladigan va shu 
jamiyat uchun xizmat qiladigan yetuk insonni tarbiyalashdan iborat deb biladi. 
Forobiy ta’lim va tarbiyaga birinchi marta ta’rif bergan olim sanaladi. Ta’lim –insonga 
o‘qitish, tushuntirish asosida nazariy bilim berish; tarbiya – nazariy fazilatni, ma’lum hunarni 
egallash uchun zarur bo‘lgan xulq normalarini va amaliy malakalarini o‘rgatishdir, deydi olim.
Abu Nasr Forobiy yana aytadi: «Ta’lim degan so‘z, xalqlar va shaharliklar o‘rtasida nazariy 
fazilatni birlashtirish, tarbiya esa shu xalqlar o‘rtasidagi tug‘ma fazilat va amaliy kasb-hunar 
fazilatlarini birlashtirish degan so‘zdir.
Ta’lim faqat so‘z va o‘rgatish bilangina bo‘ladi. Tarbiya esa, amaliy ish tajriba bilan, ya’ni, 
shu xalq, shu millatning amaliy malakalardan iborat bo‘lgan ish-harakat, kasb-hunarga berilgan 
bo‘lishi, o‘rganishdir», - deydi.
Forobiy ta’lim-tarbiyada rag‘batlantirish, odatlantirish, majbur etish metodlarini ilgari 
surgan. Har ikkala usul ham pirovardida insonni har tomonlama kamolga yetkazish maqsadini 
ko‘zlaydi. 
Insonning kamolga yetishida ham aqliy hamda ahloqiy tarbiyaning o‘zaro aloqasi muhim 
ahamiyat kasb etadi. Bunda Forobiy tavsiya etgan ta’lim va tarbiya usullari hozirgi davrda ham 
o‘z ahamiyatini yo‘qotmaganligi bilan diqqatga sazovordir.
Xulosa qilib aytganda, Forobiy pedagogik ta’limotining asosida komil topgan insonni 
shakllantirish, insonning o‘z mohiyati bilan ijtimoiyligi, ya’ni faqat jamiyatda, o‘zaro 
munosabatlar jarayonida komillika erishadi, degan falsafiy qarashi yotadi. 
Qomusiy olim Abu Rayhon Muhammad ibn Axmad al-Beruniy X asrning ikkinchi yarmi va 
XI asrning boshlarida, g‘oyat murakkab tarixiy davrda yashadi va ijod etdi. Abu Rayhon Beruniy 
362 yil 3 zulhijjada (milodiy 973 yil 4 sentyabr) Xorazmning Hiyot shahrida dunyoga keldi. 
Beruniy hali juda yosh olim bo‘lishiga qaramay, Hiyot shahrida 994-995 yillarda astronomik 
kuzatishlar o‘tkazgan. Bu kuzatishlar uchun o‘zi astronomik asboblar ixtiro etgan. O‘sha davrda 
Xorazmda va Kaspiy oldi viloyatlarida Hobus ibn-Vushmagir yosh olimga xayrihohlik ko‘rsatadi. 
Shams al Maoli (“Oliy martabalar quyoshi”) laqabi bilan mashhur bo‘lgan bu podshohga 
bag‘ishlab Beruniy “Qadimgi halqlardan qolgan yodgorliklar” asarini yozadi va unga taqdim etadi. 
Bu asar Beruniy nomini yaqin va o‘rta sharqqa mashhur qildi. 1004 yilda Beruniy Ma’mun II ibn 
Ma’mun tomonidan Xorazmga chaqirib olinadi va uning yaqin maslaxatchisi bo‘lib qoladi. 
Ma’mun davrida Urganchda “Ma’mun akademiyasi” tashkil etiladi va u yerda sharqning 
musulmon davlatlaridagi yirik olimlari faoliyat ko‘rsatadi. 
Beruniy bir necha yil noyob metallar va qimmatbaho toshlar ustida kuzatishlar va tajribalar 
olib boradi va keyinchalik ana shu tadqiqotlar asosida “Mineralogiya” asasarini yaratadi. 
Beruniyning yana bir muhim asari munajjimlik san’atidan boshlang‘ich tushunchalardir. Bu asarda 
ham u bir necha fanlar yuzasidan dastlabki tushuncha, ma’lumotlar bergan. 
Ma’lumki, Maxmud G‘aznaviy Xindistonga qarshi bosqinchilik yurishlarini olib borgan. 
Ana shu yurishlarning birida Beruniy ham G‘aznaviyga hamrox bo‘lib bordi. U sanskrit (eski hind) 

---

145 
tilini bilganligi uchun hind xalqi madaniyati, adabiyoti va san’ati bilan yaqindan tanishish 
imkoniyatiga ega bo‘ldi va bu mehnatlari natijasida 1030 yilda o‘zining Sharq va G‘arbda keng 
e’tirof qilingan mashxur “Hindiston” asarini yaratadi. Kitobning to‘liq nomi “Kitobu fi taxkiki 
molil Hind
ma’kulatin makbo‘latin fil Aqli av marzulatin”, ya’ni “Hindlarning sig‘adigan 
sig‘maydigan ta’limot asarini aniqlash kitobi” bo‘lib, o‘qishga qulay bo‘lishi uchun qisqacha 
“Taxkiku mo-mil Hind” (“Hindistonga oid tadqiqotlar” yoki “Hindiston”) deb yuritiladi. 
Beruniy astranomiyaga oid “Al-qonun al-Mas’udiy” (“Mas’ud qonuni”) nomli yirik asarni 
shox Mas’udga bag‘ishlaydi. Beruniy yana “Qimmatbaho toshlarni bilib olish bo‘yicha 
ma’lumotlar to‘plami” (“Mineralogiya”), “Dorivor o‘simliklar haqida kitob” (“Kitob as-saidona 
fit-tibb”) asarlarini ham yozdi. “Mineralogiya” sharqdagina emas, Yevropada ham qimmatbaho 
toshlarni ishlash usullarini va ular bilan savdo qilish qonunlarni o‘rganish, yer osti boyliklarini 
tekshirish haqida ma’lumot bersa, “Saidona” nomi bilan mashxur bo‘lgan keyingi asarda 
Sharqdagi dorivor o‘simliklarning tavsifi bayon qilingan.
Mutafakir ilgari surgan ahloqiy xislatlardan yana biri adolatdir. U jamiyatda adolat o‘rnatish, 
uni yovuzliklardan xalos etish uchun dono, adolatli xukmdor bo‘lish kerak deydi. Beruniy insonni 
kamolotga yetkazuvchi xislatlardan yana biri olijanoblik deb ko‘rsatadi. Olijanoblikning 
mazmunini yaxshilik tashkil etadi. Bunda olim inson sifatida muomila qilishni nazarida tutadi. 
Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, Beruniy komil insonni tarbiyalashga oid bu fikrlari, 
faqat zamonasi uchun emas, hozirgi davr ta’lim-tarbiya ishlarini takomillashtirishda ham katta 
ahamiyatga ega. Zero, uning o‘zi ham xaqiqiy komil insonga xos xislatlarga ega ekanligini, hayoti 
va ijodiy faoliyati, yozgan asarlari bilan isbotlab, kelajak avlodlarga katta ma’naviy meros 
qoldirdi. 
Sharqda “Shayx ar – Rais” nomi bilan mashhur bo‘lgan allomalardan biri o‘rta asr buyuk 
mutafakkiri Abu Ali ibn Sinodir. Ibn Sino ham boshqa zamondosh qomusiy olimlar qatori 
matematika, astronomiya, fizika, kimyo, biologiya, tibbiyot, dorishunoslik, ruxshunoslik, 
fiziologiya, falsafa, filologiya, ta’lim-tarbiya sohalarida ijod etgan va dunyoga mashhur yirik 
asarlar meros qoldirgan olim. 
Abu Ali ibn Sino 980 yilda, Buxoro yaqinidagi Afshona qishlog‘ida kichik amaldor oilasida 
dunyoga keladi. Keyinchalik uning oilasi Buxoroga ko‘chib o‘tgach, u boshlang‘ich maktabda 
o‘qiy boshlaydi. Undagi tug‘ma qobiliyat, o‘tkir zehn, kuchli xotira o‘zaro birikib ketgan edi. Ibn 
Sinoning otasi Abdulloh hamda uning do‘stlari bilimdon kishilar bo‘lib, ularning ilmiy 
munozaralaridagi ishtiroki yosh ibn Sinoga ham ta’sir etadi. Shu bilan birga, uning bolalik va 
o‘smirlik yillari o‘tgan Buxoro shahri Somoniylar davrining yirik madaniy markazi hisoblanar edi. 
Buxoroda ko‘plab madrasa, kasalxona, nodir kitoblar saqlanadigan kutubxona bo‘lgan. Jahonning 
turli mamlakatlaridan kelgan olimlarning munozaralarida yosh ibn Sino ham katnashib, turli 
fanlarga bilimlarini chuqurlashtirib borgan. U ustozlaridan hind hisobi, fiqxdan bilim olgan. Keyin 
esa, faylasuf Abu Abdulloh Notiliydan falsafa, mantiq, xandasa va boshqa fanlardan ta’lim oladi. 
Shundan so‘ng ibn Sino o‘zi mustaqil holda barcha fanlar bilan shug‘ullana boshlaydi. U, ayniqsa, 
tib ilmini chuqur egallaydi, bu sohada unga buxorolik Abu Mansur Qamariy ta’lim beradi. So‘ngra 
ibn Sino falsafani o‘rganishga kirishadi. Ayniqsa, Arestotel falsafasini, uning “Metafizika” asari 
mohiyatini buyuk mutafakkir Abu Nasr Forobiyning yozgan sharxi tufayli to‘liq o‘zlashtirib oladi. 
X asr oxiri - XI asr boshlariga kelib, o‘lkada siyosiy-ijtimoiy vaziyat murakkablashadi. Shu 
tufayli ibn Sino Xorazmga - Urganchga ko‘chib o‘tadi. Xorazmda u bir qator olimlar bilan 
hamkorlikda Abu Rayhon Beruniy boshqarayotgan “Ma’mun akademiyasida” ilmiy ish bilan 
shug‘ullana boshlaydi. Xorazmda o‘zining yirik asari – “Tib qonunlari” , “Ash-Shifo” kitoblari 
ustida ish olib boradi.