B. S. Abdullaeva tdpu ilmiy ishlar va innovatsiyalar bo‘yicha prorektor

Литература: 
1.
Семенова Т.А. «Схема тела» и ее формирование у детей дошкольного возраста» // 
Актуальные проблемы современной науки. – 2013. - № 2. – С. 98-99. 
2.
Словарь иностранных слов. – М.: Русский язык, 1979. – 624 с.
֍ 
–
 ֍ 
– 
֍ 
 
SOZANDALIK MAHORATINI RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI 
 
Sobirov N. 
Toshkent davlat pedagogika universiteti, mustaqil tadqiqotchi 
O‘zbekiston tobora turli sohalar bilan bir qatorda san’at va madaniyatini ham butun jahonga 
namoyon etmoqda. Axborotlashuv davrining eng muhim xususiyatlaridan biri ham 
mamlakatlarning turli sohalar bo‘yicha aloqalarini keng yo‘lga qo‘yishi hisoblanadi. Bu hodisa 
o‘zaro fikr almashish, san’at va madaniyat sohalaridagi aloqalar esa yangidan yangi iste’dodlarni 
kashf etilishiga, uslublarning rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Milliy ma’naviyat tushunchasi 
bevosita pedagogika sohasi bilan bog‘lanar ekan, har bir yosh avlod ongida qadriyatlar qadrini 
ham mukammallashtirish muhim o‘rin tutadi. Shu o‘rinda, professor Otanazar Matyoqubovning 
quyidagi fikrlarini ta’kidlab o‘tish joiz: “Har bir o‘zbekning mehmonxonasida dutor yoki tanbur 
kabi biron bir cholg‘uning doimo osig‘liq turishi xalqimizning san’atga cheksiz hurmati va 

---

298 
ixlosidan dalolat beradi” [1]. Demak, o‘zbek xonadonida tug‘ilgan bolaning qalbida va ongida 
milliy musiqa merosiga bo‘lgan muhabbat yillar davomida shakllanib keladi. 
Oliy ta’lim tizimida tahsil olayotgan talabalarda sozandalik mahoratini rivojlantirishda 
avvalo sahna madaniyatini oshirish lozim. Bunda talabalar bilan ko‘proq auditoriyadan keyin 
sahnada shug‘ullanish, turli tadbir va musobaqalarda ishtirok etish nazarda tutilmoqda. Shunday 
talabalar borki, mustaqil ravishda auditoriyada bironta sozni bemalol chalishi mumkin, biroq 
sahnaga chiqqanda yoki kattaroq davralarda uni hayajon bosib qo‘yadi. Pedagog bunda talabaning 
imkoniyatlarini kengaytirgan holda ko‘proq shug‘ullanishi, tadbir va musobaqalarda talabani 
ishtirokini kengaytirishi lozim.
O‘zbek milliy cholg‘u asboblari azal-azaldan milliy ohanglar tarannumi, ruhni epkin 
yengillatadigan, qalbga orom beradigan sadolar taratadi. Sharq falsafasiga ko‘ra, insonlar badiiy 
ijoddan o‘zlariga estetik zavq olish bilan bir qatorda, ruhiy taskin olishadi, pirovardida tarbiyaviy 
vositalar qatorida ham san’at asarlarini qadrlashadi. Mazkur falsafa ta’lim tizimida ham o‘z 
mohiyatini yo‘qotmagan holda, aksincha rivojlantiriladi. Pedagoglar o‘z faoliyatida ta’lim va 
tarbiyani baravar tutishadi.
Cholg‘u ijrochiligi sirlarini o‘rgatish kundan-kun rivojlanib, takomillashib bormoqda. 
Musiqa san’ati va ijrochiligining rivojlanishi, dunyo xalqlari musiqachilari, bastakorlari, 
musiqashunoslari, o‘zaro muloqotlarining kuchayishi natijasida ijrochilikning ham yangi-yangi 
ufqlari ochilib bormoqda. 
Cholg‘u asboblari haqida gapirganda, ularning eng qadimiylari, shubhasiz, urib 
chalinadiganlari bo‘lgan. So‘ngra, puflab chalinadiganlari vujudga kelgan hamda asta-sekin 
shakllana borgan. Qadimgi tarixiy va adabiy asarlarda ijodkorlar va bastakorlarning nomi 
keltirilishi O‘rta Osiyoda musiqa yuksak darajada rivojlanganligidan darak beradi. 
Oliy o‘quv yurtlari, ya’ni musiqa bilim yurtlari va konservatoriyada asosiy kuch ijrochilik 
mahoratini egallashga qaratiladi va maxsus cholg‘u asbob predmeti o‘quv protsessining o‘zagi 
hisoblanadi. Pedagogika institutlarida esa maxsus cholg‘u asbobi predmeti juda katta ahamiyatga 
ega bo‘lishidan qat’iy nazar, o‘quv protsessidagi komponentlarning ajralmas bir qismi 
hisoblanadi. Yana shuni nazarda tutishimiz kerakki, musiqa asarini konsert zalida va auditoriyada 
ijro etish xususiyati turlichadir. Shunday ekan, tabiiyki musiqachi-ijrochi va musiqachi-pedagog 
oldiga kelishi kerak. Bu farq nimadan iborat bo‘lishi lozim? 
Musiqachi-ijrochi oldiga cholg‘u asbobini egallashda chalish texnikasini oshirish, yirik 
formada yozilgan xilma-xil musiqa asarlari bilan tanishish, asarning chuqur estetik mazmunini 
talqin etishdek vazifa qo‘yiladi. Musiqachi-pedagog yuqoridagi xususiyatlardan tashqari oddiy 
musiqa asarlarini notaga qarab tezda ijro eta bilishi, asarning estetik mazmunini musiqa va so‘z 
izohi bilan talqin etib talabaga yetkazishi, cholg‘u asbobida ijro etish bilan bir vaqtda dirijyorlik 
va nafas olish elementlarini ko‘rsata bilishi kerak. U mana shu xususiyatlarni mukammal egallashi 
uchun notaga qarab chalish, jo‘r bo‘lish, eshitib chalish va asarga so‘z orqali izoh berish 
qobiliyatini o‘stirish ustida tinmay ishlashi lozim. 
Jo‘r bo‘lish talabalarning ashula aytish qismini boshqarishning ajralmas tomonidir. Shu 
tufayli jo‘r bo‘lish qobiliyatini o‘stirish lozim. Undan asarni jo‘r bo‘lib, yaxshi ovoz bilan o‘zini 
auditoriyada, talabalar oldida turgandek faraz qilib ijro etishini talab qilish kerak. Bundan tashqari, 
u jo‘r bo‘lish qobiliyatini o‘stirish uchun eshitib chalish qobiliyatini o‘stirishi muhim. Shuning 
uchun talabada dars vaqtida ashula yoki xalq kuyidan biror parcha chalib berish, eshitgan kuyni 
qaytara olish qobiliyatini rivojlantirish kerak.
Musiqachi-pedagog uchun maxsus cholg‘u asbob predmetini egallashda ikkinchi xususiyat 
– notaga qarab chalish qobiliyati kelgusi ish tajribasida alohida o‘rin oladi. Chunki darsning 
musiqa tinglash qismida har xil asarlarga murojaat qilishga to‘g‘ri keladi. Shu maqsad uchun biz 
har dars mashg‘ulotida badiiy asar ustida ishlash, muntazam ravishda sahna imkoniyatlarini 
ko‘proq o‘rgatish talab etiladi. Mashg‘ulotlarning ko‘paygani faollikka qarab boraveradi. 
Yana shuni alohida ta’kidlash lozimki, sozandalik mahoratini rivojlantirishda Maqom 
san’atining o‘rni beqiyos. Murakkab ijroni talab etuvchi maqom ashulalari har bir ijrochi va 

---

299 
sozandadan professional tajriba va yuksak iste’dodni talab etadi. Musiqashunos olim va pedagog 
Oqilxon Ibrohimov o‘zining ilmiy faoliyatida maqom san’atini naqadar bebaho ekanligini isbotlab 
berdi [2]. Hozirda mutaxassis O‘zbekiston davlat konservatoriyasi hamda O‘zbekiston davlat 
san’at va madaniyat institutida pedagogik faoliyat yuritib, sanoqsiz shogirdlarni yetishtirib 
kelmoqda. Sozandalik mahorati insondan eng avvalo musiqaga muhabbatni talab etadi. Soz 
chaluvchi qalbidagi muhabbatni o‘z qiziqishlari asosida yanada kengaytirib, iste’dodini charxlab 
boradi, ruhiy olamida sehrli sadolarning o‘zi va xalqi uchun sevimli ohanglar jipslashuvi bilan 
mukammallashtiradi. Insonning yaralishi kuy bilan bog‘liq ekan, u butun umri davomida musiqaga 
oshno bo‘lib yashaydi. 
O‘zbek milliy cholg‘u asboblarini chala oladigan sozandalarga ta’lim berishda pedagoglar 
ham nazariy, ham amaliy bilimlarga ega bo‘lishlari lozim. Ularning pedagogik ta’limni olib borish 
dasturlarida zamonaviy innovatsion yondashuvlar kiritilib boriladi. Zamonaviy pedagogikada 
raqamli texnologiyalar ham ancha taraqqiy topmoqda. Endilikda onlayn darslar, vebinar va 
seminarlarning masofaviy tashkil etilishi keng yo‘lga qo‘yiladi. Sozandalik mahoratini 
rivojlantirishda ham onlayn ta’limning o‘ziga yarasha o‘rni bor. Biroq sozanda sahnada 
rivojlanadi, jonli ijro undagi bor mahoratni yuzaga chiqaradi. Pedagogik metodlarning turli 
usullaridan foydalaniladi.
Bugungi kunda texnologiyalar rivojlangan bir davrda internet o‘zaro muloqotlarning muhim 
manbaiga aylanib ulgurdi. Hozirda yoshlar o‘z ijod namunalarini ham internet tarmoqlari orqali 
bir-biriga ulashmoqda. Mazkur jarayonlar pedagog va talaba-sozanda o‘rtasida keng yo‘lga 
qo‘yilishi mumkin. Zero, mahoratni rivojlantirishda masofa emas, birdamlikdagi harakat va oliy 
maqsad bosh mezonga aylanadi. Shu bilan birga, yoshlarimizga internet tarmoqlaridan to‘g‘ri 
maqsadda ishlatish yo‘llari ham o‘rgatiladi. Onlayn mashg‘ulotlar soni ortadi, talabalarda mustaqil 
ravishda ijro qobiliyatlari o‘sib boradi. 
Xulosa qilib aytganda, cholg‘u ijrochiligi, an’anaviy xonandalik va sozandalikni 
rivojlantirish bilan o‘zbek milliy musiqa merosiga yanada ulkan hissa qo‘shish, kelajak avlodga 
yuksak musiqiy asarlar yetkazish mumkin. Pedagoglardan o‘z navbatida ilmiy tadqiqotlar olib 
borish, turli mongorafiya va qo‘llanmalar yaratish ham talab etilmoqda. Qator ilmiy ishlar, turli 
konferensiyalar, forumlar tashkil etilyapti. Mazkur jarayonlar musiqa ilmi taraqqiyotiga xizmat 
qiladi.