B. R. Nazarov oliy geodeziya

Oa O^La O^Lk Ok	Oa O^La O^Lk Ok
juft	O^La Oa Ok O^Lk	O^La Oa Ok O^Lk

Teskari niverlash yo‘lida toq stansiyalarda kuzatish oldin­ gi reykadan, juftlarida orqadagidan boshlanadi. To‘g‘ri nivelir­ lash yo‘lidan teskariga o‘tishda reykalarning o‘rinlari almash­ tiriladi.

Har bir stansiyada nivelirlashni avval o‘ng chiziq bo‘yicha ba­ jariladi, keyin esa chap chiziq bo‘yicha. Mo‘ljallangan joyda shta­ tiv bilan nivelir o‘rnatilib, ishchi holatga keltiriladi. Keyin ku­ zatuvchining ko‘rsatmasiga asosan reykachilar ehtiyokorlik bilan reykalarni o‘ng yo‘ldagi kostillarga qo‘yishadi va doiraviy adilak yordamida ularni vertikal holatga keltirishadi. Shu bilan stansi­ yadagi o‘lchashlarga tayyorgarlik ishlari yakunlanadi. Kuzatishlar quyidagi tartibda bajariladi:

1) doiraviy adilak va ko‘targich vintlar yordamida nivelir ver­ tikal o‘qi vertikal holatga keltiriladi;

2) nivelir trubasi orqadagi o‘ng kostilda turgan reykaning asosiy shkalasiga qaratiladi; nivelir optik mikrometrini 50 sanoq­ qa qo‘yiladi; elevatsiya vintini burab pufakchaning uchlari tasviri taqribiy tutashtiriladi va uchta iplar bo‘yicha dalnomer sanoqlari­ olinadi;

3) elevatsiya vinti yordamida truba qiyalanadi va adilak pufak­ chasining uchlari tasviri aniq tutashtiriladi; mikrometr bissektori yaqin joylashgan reyka asosiy shkalasining shtrixiga qaratiladi va reykadan hamda mikrometr shkalasidan sanoqlar olinadi;

4) truba o‘ng qoziqda turgan boshqa reykaning asosiy shka­ lasiga qaratiladi va yuqoridagi 2 va 3 bandlarda ko‘rsatilgan amal­ lar bajariladi;

5) trubani yo‘naltiruvchi vinti yordamida ushbu reykani qo‘shimcha shkalasiga qaratiladi va elevatsiya vintini chorak ay­ lanishga burab truba ozroq qiyalanadi, keyin adilak pufakchasi­

122

ning uchlari tasviri aniq tutashtirilib reyka shkalasi va mikrometr shkalasi bo‘yicha sanoqlar olinadi;

6) keyin nivelir o‘z vertikal o‘qi atrofida aylantirilib avvalgi­ day o‘ng kostilda turgan oldingi reykani qo‘shimcha shkalasiga qaratiladi va reyka hamda mikrometr shkalalari bo‘yicha sanoq­ lar olinadi;­ shu bilan nivelirlash o‘ng chizig‘ida ishlar yakunla­ nadi;

7) reykalar chap qoziqlarga o‘rnatiladi va o‘lchashlar nivelirlash aynan o‘ng chizig‘ida bajarilgan nivelirlash ketma-ketligida amalga oshiriladi; shu bilan stansiyadagi kuzatishlar yakunlanadi;

8) kerakli hisoblashlar bajarilib va hamma qo‘yim (dopusk) larga rioya qilinganiga ishonch hosil qilib navbatdagi stansiyaga o‘tiladi. Navbatdagi stansiyaga kuzatuvchini nivelir bilan o‘tish davrida oldingi reyka kostildan olib qo‘yiladi, orqadagi reyka esa keyingi kostilga olib o‘tiladi.

Reyka bo‘yicha sanoq reykani kostilga qo‘yilganidan boshlab 0,5 daqiqa o‘tgandan keyin va kontaktli adilak to‘la muvozanatga kelgandan so‘ng olinadi.

Nivelir «sakkizlik» sxema asosida, 25–30 km dan bo‘laklarga bo‘linib bajariladi. Ya’ni bo‘lak birinchi yarim qismining seksiya­ lari dastlab to‘g‘ri yo‘nalishda o‘tiladi, ikkinchi qismi – teskari yo‘nalishda, keyin esa aksincha. Har bir seksiyada qo‘shni reper­ lar orasidagi to‘g‘ri yo‘lda nivelirlash ertalab (kechqurun), orqa­ ga qarab­ nivelirlashda aksincha, kechqurun (ertalab) bajarilishi kerak.

Kuzda va bulutli kunlarda bu talablarga qat’iylik qisman bo‘shashtiriladi.

Kuzatishlarni boshlashdan avval shtativda o‘rnatilgan nivelir soyada eng kamida 45 daqiqa saqlanadi. Stansiyadagi kuzatishlar davomida nivelir oq astarli zont bilan bir stansiyadan ikkinchisi­ ga o‘tishda esa – oq materialdan qilingan g‘ilof yordamida qu­ yosh nurlaridan saqlanadi. Har ikki stansiyadan keyin prash ter­ mometri yordamida nivelir balandligidagi havo harorati o‘lchab boriladi.

Har bir stansiyadagi o‘lchashlar vaqtini yozib borish tavsi­ ya etiladi. Ertalab nivelirlash quyosh chiqqanidan so‘ng yarim soatdan keyin boshlanib, bunda agar reyka shtrixlari tasvirining tebranishi­ (siljishi) kichik va mikrometr bissektorining shtrixga

123

ishonchili qaratish mumkin bo‘lsa 3 soat davom etadi. Kechki kuzatishlarni quyosh botishidan chamasi 5 soat oldin boshlab, botishga 0,5 soat qolganda yakunlanadi. Ertalabki va kechki ku­ zatishlarni havo izotermiyasi daqiqasiga nisbatan simmetrik joy­ lashtirishga erishish kerak.

Quyidagi holatlarda nivelirlashga ruxsat etilmaydi:

1) reyka shtrixiga mikrometr bissektorini aniq qaratishni qi­ yinlashtiruvchi tasvirni tebranishlarida va tasvirni «suzuvchi» ho­ latlarida;

2) kuchli va shiddatli shimol esayotganda;

3) qisqa vaqt ichida havo haroratining keskin o‘zgarib bori­ shi davrida.

I klass nivelirlashda har bir stansiyadagi o‘lchashlar natijasi quyidagi talablarga javob berishini ham kuzatib borish talab qi­ linadi:

– nivelirlashni alohida o‘ng va chap chiziqlari uchun reyka­ larni asosiy va qo‘shimcha shkalalari bo‘yicha o‘lchashlardan aniqlangan­ nisbiy balandliklar farqi 0,5 mm dan oshmasligi ke­ rak;

– orqadagi (oldingi) bir juft kostillar orasidagi, orqadagi va oldingi stansiyalardagi kuzatishlardan olingan, nisbiy balandlik­ lar farqi 0,7 mm dan oshmasligi kerak. 1 klass nivelirlashni das­ turi va uslubi turli xatoliklar manbalari ta’sirini kamaytirish va eng aniq natijalarga erishishini ta’minlash maqsadida ishlab chi­ qilgan.