B. R. Nazarov oliy geodeziya

5.9-rasm. Invar nivelirlash reyka; 5.10-rasm. Invar lentani

1 – yog‘och ojux; 2 – bo‘laklarga taranglash uchun moslama

bo‘lingan invar lenta

Shkala bo‘lak qiymatlari 5 mm dan 0,05 mm ga farq qili­ shi mumkin. Butun shkala bo‘yicha metr bo‘laklarining xato­ si 0,1 mm dan katta bo‘lmasligi kerak. Reyka komplektidagi rey­ ka jufti metrini o‘rtacha uzunliklar farqi ularni naminalidan 0,15

39. 
    dan, tog‘li joylarda ishlaganda 0,05 mm dan farq qilmasligi kerak.
    

Dala ishlarini boshlagandan oldin va ishlar tugatilgandan so‘ng reykalar MK-1 komporatorida etalonlashtiriladi (tekshiri­ ladi). Etalonlashtirish natijasida reyka asosiy shkalasini 10–30;

118

30–50; qo‘shimcha shkalaning 70–90; 90–110 yarim detsimetr­ lar oralig‘idagi metr bo‘laklarning uzunligi 0,01 mm xatolik bi­ lan aniqlanadi.

Dala ishlari olib borilayotgan davrga; bo‘laklarni metr inter­ vallarida uzunligi o‘zgarmas ekanligi nazorat lineykasi yordami­ da xos ikki oyda tekshirib turiladi, agarda o‘zgarish 0,1 mm dan kattaga farq qilsa etalonlashtirish MK-1 komporatorida amalga oshiriladi; yilda bir marta shu komporatorda nazorat lineykasi etalonlashtiriladi.

Ya’ni reykalarda asosiy shkalani 02–10, 10÷30, 30–50; 50–58, yordamga shkalani 60–70, 70–90; 90–110, 110–118 deo­ metr bo‘laklarining xatoligi nazorat lineykasi yordamida aniqla­ nadi, bu xatolik I klass nivelirlashda 0,10 mm, dan II klass nive­ lirlashda 0,20 mm dan oshmasligi kerak.

Dala ishlariga chiqishdan oldin invar lentasining tarangligi (tortilganlik darajasi) tekshiriladi, ekazamenatorda adilak bo‘lak-bo‘lak qiymati aniqlanadi; reyka egikligi va reyka o‘qiga tavon tekisligini­ perpendikularligi tekshiriladi; shkala nolini tavon tekisligiga to‘g‘ri kelishi, reyka komplektining nollar farqi aniq­ lanadi.

Dala ishlari olib borilayotgan davrda har kuni ertalabki va kechki kuzatishlardan oldin reyka adilagining to‘g‘ri o‘rnatilgani tekshirib ko‘riladi; ikki haftada bir marta reyka egikligi aniqla­ nadi, har ikki oyda shkalaning metr intervallari uzunligi nazorat lineykasi bilan tekshirib turiladi.

Reykaning egikligi aniqlash uchun reyka yon tomoni bilan go­ rizontal holatda qo‘yiladi, reyka oxirlari bo‘yiga ingichka ip torti­

ladi, iplar invar reyka orasidagi oraliq a, a₂ va a₃ masofalar mos

ravishda reykaning 02, 30, 50 bo‘laklarida o‘lchanadi. O‘lchangan masofalardan reykaning egikligi hisoblanadi:

f = a₂ − ¹₂ (a₁ + a₃ )

bu qiymat 3 mm dan katta bo‘lmasligi kerak. Dala ishlari jarayo­ nida reykaning egikligi 3 mm oshgan bo‘lsa, u ishdan bo‘sh vaqt­ da (tanaffuslarda) tirgakka yon tomoni bilan yotqizib qo‘yiladi, bunda u o‘zini og‘irligi bilan to‘g‘rilanadi.

119

5.8-§. I klass nivelirlash usuli va dasturi

Yuqori aniq nivelirlar yassi parallel plastinkali optik mikrometr­ ga ega bo‘lib, u reykalardan sanoq olishda tutashtirish usulini qo‘llash imkonini beradi. Mikrometr yassi parallel plastinkasini burab trubaning iplar to‘ri bissektorini nivelir reykasining unga yaqin shtrixi bilan tutashtiriladi va shu tarzda reyka bo‘lagining 0,01 mm kasr qiymatigacha o‘lchab uni reyka shtrixi bo‘yicha sa­ noqqa qo‘shib yoziladi.

Reykadan har bir sanoq olishdan oldin adilak pufakchasi qa­ rama-qarshi uchlarining tasviri sinchiklab tutashtiriladi, kom­ pensatorli nivelirni qo‘llashda esa vizirlash chizig‘ining holati stabil bo‘lishi kuzatib boriladi.

I klass nivelirlashda qabul qilingan dasturga asosan bir-biridan 0,5 metr oraliqda o‘tadigan ikkita nivelirlash chiziqlari o‘tkazishni ko‘zda tutadi (5.11-rasm).