B. R. Nazarov oliy geodeziya

5.6-§. Yuqori aniqlikdagi adilakli nivelirlar

Nivelirlar aniqligi bo‘yicha yuqori aniqlikdagi nivelirlar N-05, aniq nivelirlar N-3 va texnik nivelirlar N-10 shifrlarga ega bo‘lgan nivelirlarga bo‘linadi. Birinchisi 1 km ikkilangan yo‘lga 0,5 mm dan ko‘p bo‘lmagan, ikkinchisi 3 mm/km va uchinchisi 10 mm/ km o‘rta kvadratik xatolik bilan nisbiy balandlikni aniqlash uchun xizmat qiladi. H-05 niveliri I va II klass davlat geodezik baland­ lik tarmoq turlarini nivelirlashga, geodinamik poligonlarni nive­ lirlashga, hamda yuqori aniqlikdagi injenerlik-geodezik ishlarda nivelirlashga mo‘ljallangan. H-3 shifrli nivelirlar III–IV klass nivelirlashni bajarishda hamda injenerlik-geodezik qidiruvlarda foydalaniladi.

Nivelirlar qarash trubasida adilakli va nivelir qiyalik bur­ chagini kompensatsiyalovchi kompensatorli chiqariladi. Nivelir

112

shifriga qo‘shilgan K harfi, kompensatorli ekanini bildiradi, ma­ salan, N-05K.

Yuqori aniqlikdagi N-05 va N-05K nivelirlari quyidagi talabni qanoatlantirishi lozim (5.1-jadval).

Seriyasi 80-yillardan boshlab ishlab chiqarila boshlangan N-05 nivelirlaridan, ulardan tashqari hozirda ishlab chiqarishda yuqori aniqlikdagi NA-1, NB, N-1 nivelirlar keng qo‘llaniladi.

NA-1 tipidagi nivelirlar birinchi yuqori aniqlikdagi nivelirlar hisoblanadi, uni ishlab chiqarish 30-yillar oxirida boshlangan. Bu turdagi nivelirlarda optik mikrometr yassi parallel plastinkasi truba obyektiviga nasadka rasmida sanoq olish barabani bilan ri­ chag orqali ulangan.

Plastinka va richag tashqi muhit ta’sirdan yaxshi himoyalan­ magan (plastinka oldida himoyalovchi oyna ham yo‘q) bu esa bu turdagi nivelirning sezilarli kamchiliklaridan biri hisobla­ nadi.

NA-1 nivelirlari o‘rniga yanada takomillashgan NB tipidagi nivelirlar keldi, uning konstruksiyasi V.A. Belitsin va B.V. Fefilov tomonidan ishlab chiqilgan. Bu nivelirlarning xarakterli xususiy­ atlaridan biri shundaki, optik mikrometr yassi parallel plastinkasi­ trubani ichiga joylashgan va tishli uzatgich orqali mikrometr sanoq olish barabani bilan bevosita bog‘langan. Asbobsozlar­ ning izlanishlari yuqori aniqlikdagi yanada takomillashgan konstruksiyadagi I va II klass nivelirlash uchun mo‘ljallangan N-1 (5.5-rasm) va N-2 nivelirlarni yaratish va ishlab chiqishga olib keladi.

		5.1-jadval
Parametrlar	N-05	N-05K
1 km ikkilangan yo‘l nisbiy balandligining
o‘rta kvadratik xatosi, mm,	0,5	0,5
Stansiyada nisbiy balandlikni aniqlash o‘rta
kvadratik xatosi, reykalargacha bo‘lgan maso­
falar:	0,15	0,15
30 metr
	0,20	0,20
50 metr
Qarash trubasini kattalashtirish kamida,	40	40
marotaba

113

Adilak bo‘lagining qiymati 2 mm ga
Trubadagi (sekundda)	10±1	-
O‘rnatiluvchi (minutda)	5±1	5±1
Sanoq olish mikrometr shkalasi bo‘lagining
qiymati, mm	0,05	0,05
Vizirlashning eng qisqa masofasi, m	5	5
Kompensatorning ishlash diapazoni, minut	-8	±
Vizir nurining o‘zi o‘rnatish xatosi, sekund	-	0,2
Nivelir o‘qini 1' ga qiyalaganda kompensa­
torning ishlashidagi sistematik xatolik, sekund	-	0,05
Osilgan kompensator sistemasining tebran­
ishini to‘xtash vaqti, sekund	-	2

N-1 nivelirining konstruksiyasini ishlab chiqishda asos qilib NB tipdagi nivelir qabul qilingan. Shuning uchun ushbu nivelir­ ning optik sxemasi NB tipidagi nivelir sxemasidan prinsipial­ ra­ vishda farq qilmaydi. Yassi parallel plastinka bunda ham truba­ ning ichida joylashgan. N-1 niveliri o‘zining texnik tavsifi bo‘yicha (5.1-jadval) NB niveliridan yuqori sifatli optikasi, prizma blok kontaktli adilak va qarash trubasi havo haroratining birdaniga­ o‘zgarishidan himoyalovchi (qoplama) bilan ta’minlangani bilan farq qiladi. Kojux nivelir ichidagi barcha uzellarning harorati­ ni tenglashtirib turadi. Shu tufayli adilak o‘qi bilan trubani vizir o‘qi orasidagi i burchakni o‘zgarishi tekis va miqdori jihatidan kichik bo‘ladi, bu esa nivelirlash natijalarining aniqligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.

Ushbu nivelirning eng muhim afzalliklaridan biri optik mikrometr bo‘lagining qiymati nivelir va reyka orasidagi masofa­ ga bog‘liq bo‘lmaydi, chunki yassi parallel plastinka truba ichi­ da birlashuvchi nurlar to‘plamida joylashadi va harorat ta’siridan kam o‘zgaradi.

Nivelir trubasida bo‘lak qiymati 2 millimetrga 10'' ga teng bo‘lgan silindrik kontaktli kompensirlovchi adilak o‘rnatilgan.

Nivelirning harorati 1°C ga o‘zgarganda adilak pufakchasining­ uzunligi 0,1–0,2 mm dan ortiq o‘zgarmaydi. Nivelir elevatsion va

114

azimut bo‘yicha yo‘naltiruvchi vintlarga ega; I klass nivelirlash­ ga mo‘ljallangan.


5.2-jadval

	N1	N-05	Ni004	Hc-2	Ni002	Ni007
Texnik tavsifi	(Rossi­	(Rossi­	(Ger­	(Ros­	(Ger­	(Ger­
	ya)	ya)	mani­	siya)	mani­	mani­
			ya)		ya)	ya)
Qarash trubasining katta­	45	42	44	45	40	31.5
lashtirishi, marotaba
Obyektiv bo‘sh teshigining	60	52	56	50	55	40
diametri, mm
Vizirlashning eng qisqa
masofasi, metr:	4.2	1.0	3.0	4.5	1.5	2.2
Nasadkali
		5.0
Nasadkasiz
	100	100	100	100	100	100
Dalnomer koeffitsienti
	0.35	0.00	0.00	0.00	0.37	0.00
Dalnomer doimiysi, metr
2 mm ga adilak bo‘lagining
qiymati:
Trubadagi, sekund
O‘rnatgich, minut	10	10	10
Mikrometr shkalasi
	2	5	2	5	8	8
bo‘lagining qiymati, mm
Kompensatorni ishlash dia­	0.05	0.05	0.05	-	0.05	0.05
pazoni,
minut	-	-	-	10	10	10
Nivelir trubasining qiyali­
giga kompensatorning sez­	-	-	-	0.3	0.05	0.15
girligi, sek.
	6.9	5.6	6.2	7.0	6.5	3.9
Nivelir qutisiz massasi, kg

Yuqori aniqlikdagi nivelir N-05 N-2 nivelir bazasida ishlab chiqilgan. Nivelir 42^x kattalashtiruvchi apoxromatik qarash tru­ basiga ega; trubaning obyektivi oldida qo‘ndiriladigan linza 1, optik klin 2 va yassi parallel plastinka 3 joylashgan. Nivelirn­ ing optik sxemasi silindrik kontakli adilak pufakchasi uchlarin­ ing tasvirini, hamda sanoq olish qurilma shkalasi tasvirini tru­ bani qurish maydoniga uzatadi. Optik klin i burchagi qiymatni, uni trubani vizir o‘qi atrofida aylantirib, o‘zgartirish imkonini be­ radi. Qarash trubasi, tasvirni uzatuvchi prizma bloki va kontak­ tli adilak issiqdan himoyalovchi­ g‘ilovga joylashtirilgan, shu tu­

115

fayli nivelir harorati 1°C ga o‘zgarganda i burchakning o‘zgarish 0,5'' dan oshmaydi.

N-05 niveliri ishlashga qulay, I va II klass nivelirlashda nati­ jalarining yuqori aniqligini ta’minlaydi (5.1-jadvalga qarang).

Yuqori aniqlikdagi nivelir Ni 004 (Germaniya) «Karl Sey­ ss» yuqori texnik ko‘rsatkichlari bilan xarakterlanadi (5.2-jad­ valga qarang). U I va II klass nivelirlashda keng qo‘llaniladi. Nivelirning­ barcha asosiy qismlari, qarash trubasi, kompensir­ langan ampulali kontaktli silindrik adilakoptik mikrometrli, yas­ si parallel plastinkali himoyalovchi oyna va truba obyektivi ora­ sida joylashgan yassi parallel plastinkali issiqdan himoyalovchi po‘lat g‘ilofga joylashtirilgan. Nivelirning asosiy afzalliklaridan biri nivelir harorati 1°C ga o‘zgarganda i burchakni o‘zgarishi 0,5'' dan oshmaydi­. Trubani ko‘rish maydoniga iplar turi, adi­ lak pufakchasi uchlarini tasviri va optik mikrometr sanoq olish shkalasi tasviri uzatiladi, bu esa nivelir bilan ishlashda qulaylik tug‘diradi.

Nivelirdan reykagacha bo‘lgan turli masofalarda bissektorni shtrixga to‘g‘rilash aniqligini oshirish uchun iplar to‘ri turli bur­ chakli ikkita harakatlanadigan bissektorga ega – bittasi ko‘rish maydonining o‘ng qismida 20 metrdan katta masofalar uchun, boshqasi (katta burchakli) ko‘rish maydonining chap qismida 20 metrdan kichik masofalar uchun.