B. R. Nazarov oliy geodeziya

4.12-§. Keltirish elementlarini aniqlash. Markazlashtirish va reduksiya uchun tuzatma hisoblash


Keltirish elementlarini aniqlash

Burchaklarni o‘lchashda har bir punktda uni tashqi belgi­ si bo‘lmish signal stolida o‘rnatilgan teodolitning aylanish o‘qi J va vizirlash silindrining simmetriya o‘qi V punkt markazi O dan (4.8-rasm) o‘tuvchi bitta shovun chizig‘ida joylashishi ke­ rak. Amalda esa bu shart bajarilmaydi. Shuning uchun punkt­ da kuzatishlarni boshlashdan avval va ularni tugatgandan keyin teodolitni markazlash elementlari (e, 0) va vizirlash silindrining

reduksiya elementlari (e₁, 0₁), ularga keltirish elementlari deyila­

di, aniqlanadi, keyin esa o‘lchangan yo‘nalishlar uchun markaz­ lash va reduksiya tuzatmalari hisoblanadi.

Keltirish elementlarini aniqlash uchun punkt markazining ustida yengil menzula taxtasi yoki kichik stol o‘rnatiladi, tax­ ta ustiga markazlash varag‘i mahkamlanadi va gorizontal holatga keltiriladi. Keyin signal balandligidan taxminan 2 marotaba kat­ taroq masofada o‘rnatilgan qo‘shimcha teodolit asbobi yordami­

98

da markazlash varag‘iga signalda o‘rnatilgan teodolit aylanish o‘qi hamda vizirlash silindrining o‘qi proyeksiyalanadi.

Proyeksiyalash azimut bo‘yicha har 120° burchak orasida uch marotaba o‘rnatilgan teodolit bilan amalga oshiriladi (har bir nuqtada­ DCH va DO‘ holatlarda). Xuddi shunga o‘xshash uchta nuqtadan turib markazlash varag‘iga punkt markazi ham proyeksiyalanadi. Bunda xatolar uchburchaklari hosil bo‘ladi, ularning­ tomonlari uzunligi quyidagilardan oshmasligi ker­ ak: punkt markazini proyeksiyalashda 3 mm, teodolit aylanish o‘qini proyeksiyalashda 5 mm va vizirlash silindri o‘qini proyek­ siyalashda 10 mm dan. Ushbu shartlar ta’minlansa aniqlani­ shi kerak bo‘lgan nuqtalar shu uchburchaklar ichida joylashgan bo‘ladi.

Teodolit va vizirlash silindri­					^θA
joylashgan nuqtalar J va V dan			e	J	^θB	A
boshlang‘ich punkt A va ya­		0
na biron-boshqa punkt B lar­						B
ga qarab yo‘nalishlar	chiziladi	^e1
				A
(9.3-rasm). J va V nuqtalar­
			θ 1
ni O nuqtasi bilan tutashtirilib			V	θ^B		A
markazlashni chiziq	elementi			1
e = OJ va reduksiyani chiziq ele­						B
menti e1 = OV qiymatlari oddiy
		4.8-rasm. Triangulyatsiya punktida
chizg‘ich bilan 1 mm aniqlikda
o‘lchab olinadi. J va V nuqta­		keltirish elementlarining chizmasi

larda e va e₁ chiziq elementlar­

ni A, B, . . . punktlarga qarab yo‘nalishlarga nisbatan oriyentir­ lash burchaklari θ(θ_A,θ_B) va θ₁(θ₁^A_,θ₁^B) geodezik transportir bilan 15' aniqlikda o‘lchab olinadi­. θ va θ₁ burchaklar punkt markazi­

ga bo‘lgan yo‘nalishlardan boshlab soat milining yo‘li bo‘yicha hisoblab olinadi. Bundan tashqari transportir bilan markazlash varag‘ida A va B punktlariga­ qarab chizilgan yo‘nalishlar orasid­ agi burchak o‘lchanib, uni joyda o‘lchangan qiymati bilan solish­ tirib ko‘riladi. Ularning farqi 1° dan oshmasligi kerak.

Agarda keltirish chiziq elementlari Yo‘riqnomada ko‘rsatilgan qiymatdan katta bo‘lsa (e ≤ 5 sm, e₁≤ 10 sm) ular analitik usulda aniqlanadi.

99

Markazlashtirish va reduksiya uchun tuzatma hisoblash

Markazi O nuqtada joylashgan punktda burchaklar o‘lchashda teodolit J nuqtada va vizirlash silindri V nuqtada joylash­ gan bo‘lsin (4.9-rasm). J nuqtasidan boshlang‘ich punkt A ga qarabJA = O° yo‘nalishni, boshqa punkt B ga qarab JB yo‘nalish o‘tkazamiz; V nuqtasidan yana o‘sha A va B punktlarga qarab VA

4.9-rasm. Teodolitni markazlashtirish va vizir nishon reduksiyasi uchun yo‘nalishlarga tuzatma chizmasi

va VB yo‘nalishlar o‘tkazamiz. Punktda turib boshlang‘ich punk­ tdan o‘lchangan yo‘nalishni M bilan belgilaymiz. O punkt­

dagi markazlash elementlari e, θ, reduksiya elementlari esa e₁, θ₁ bo‘lsin. O nuqtadan JB yo‘nalishiga parallel bo‘lgan OB'

yo‘nalishni o‘tkazamiz. Shunda c'' burchagi (c'' = < B'OB) O va B punktlarining­ markazi orasidagi topilishi kerak bo‘lgan OB yo‘nalishni olish uchun OB yo‘nalishga kiritiladigan markazlash uchun tuzamaga teng. O va B nuqtalaridagi c'' burchaklari o‘zaro teng. JOB uchburchakni yechib, unda O va B punktlar orasidagi masofa S = OB, JOB burchak [(M + θ) – 360°] ga teng, quyidagini­ topamiz:

e =		sin c
			(4.31)
s		sin  (M + θ ) − 360 ° .

Burchak c juda kichik bo‘lgani uchun o‘lchangan yo‘nalishga teodolitni markazlash xatosi uchun kiritiladigan tuzatmani hisob­ lash formulasi quyidagi ko‘rinishda yozilishi mumkin

100

 e sin(M  ^θ ) ρ
^c _s ^'' _. (4.32)

Vizirlash nishoni V punkt markazi ustida joylashmagani sa­ babli B punktida o‘lchangan yo‘nalish BV ga vizirlash nishoni V ni reduksiyasiga tuzatma r – LOBV bilan tuzatish kerak bo‘ladi. OVB uchburchagini yechib, unda S = OB, burchak OVB esa

(M₁+ θ₁) – 360°ga teng bo‘lganidan kichik burchak r, ya’ni BV yo‘nalishiga vizirlash nishoni reduksiyasi uchun tuzatmani qu­ yidagi formuladan topish mumkin:

r 	e1 sin(M1  θ1 )	ρ '' .	(4.33)
	s

Shuni ta’kidlash kerakki, teodolitni O punktda markazlash xatosi uchun tuzatmalar undan o‘lchangan yo‘nalishlarga, vizir­ lash nishoni reduksiyasi uchun tuzatmalar esa ularga teskari yo‘nalishlarga (ya’ni AV, BV yo‘nalishlarga ) o‘z ishorasi bilan beriladi, chunki A, B punktlarida vizirlash O punktining marka­ ziga emas, balki u bilan tutashmaydigan V vizirlash nishoniga ba­ jariladi.

Tuzatmalar c va r 1–2-sinf triangulayatsiyasida 0,001'', 3–4-sinflar uchun esa 0,01'' gacha aniqlikda hisoblanadi.

101

IV BO‘LIM. YUQORI ANIQLIKDA NIVELIRLASH


5-bob. Davlat nivelirlash tarmoqlari


5.1-§. Nivelirlash tarmoqlari va ularning ahamiyati

Nivelir tarmoqlari davlat va soha (marksheyderlik, qurilish va boshqalar) tarmoqlariga bo‘linadi. Davlat nivelirlash tarmog‘i de­ ganda davlat butun hududida joylashtirilgan va joyda ishonch­ li mahkamlangan, balandliklari esa hisoblash boshi (noli) deb qabul qilingan boshlang‘ich punktdan bir sistemada aniqlangan geodezik punktlar (reperlar) sistemasi tushuniladi.

Davlat nivelir tarmog‘i «umumiydan xususiyga» prinsipi asosi­ da barpo etilib, to‘rtta klassga bo‘linadi: I, II, III va IV.

I klass nivelirlash tarmog‘i davlat hududidagi bosh balandlik asosi bo‘lib, eng yuqori aniqlikda, yuqori aniqlikdagi asboblar bi­ lan va mukammal yuqori aniq nivelirlash usullarida, gravimetrik syomkani bajarish bilan bir vaqtda quriladi.

35. 
    klass nivelirlash tarmog‘i davlat yuqori aniqlikdagi tarmog‘ini zichlash uchun quriladi va aniq tarmoqlar qatoriga kiradi. II klass nivelirlash tarmog‘i asosida avval III va keyin IV klass nivelirlash tarmoqlari quriladi.
    

I va II klass davlat nivelirlash tarmoqlari eng aniq hisoblanib, birinchi navbatda butun davlat hududida balandliklar yagona sis­ temasini tarqatish maqsadida kerak bo‘ladi. Ular ilmiy maqsad­ lar uchun ham qo‘llanadi. Yuqori aniqlikdagi nivelirlash usuli bi­ lan hal etiladigan ilmiy muammo va vazifalarga birinchi navbatda quyidagilar kiradi:

– Yerning fizik sirti, rasmi va tashqi gravitatsiya maydonini batafsil o‘rganish;

– dengiz va okeanlar o‘rta sathiy yuzalarining balandliklari farqlari va qiyaliklarni aniqlash;

– Yer qobig‘i yirik bloklarning asriy ko‘tarilishi;

– Yer osti massalari surilishidan sodir bo‘ladigan Yerning sathiy yuzalari deformatsiyasini aniqlash;

– Yer sirtining zamonaviy vertikal harakatini o‘rganish, shu jumladan seysmoaktiv hududlarda yirik zilzilalar alomatlarini qidirish va kelgusida bashorat qilish;

102

– yirik shaharlar hududlarini mikroseysmik rayonlash, bosh planlarini tuzish uchun zarur bo‘lgan hamda binolarning ishonchli konstruksiyalarini va qavatlarini tanlash va boshqa maqsadlarda.

Yuqori aniqlikdagi I va II klass nivelirlash o‘rganilayotgan obyektlar va tabiat hodisalarini yer sirtining nuqtalari baland­ liklari farqi ko‘rinishida va bu balandliklarni vaqt o‘tishi bilan o‘zgarib borishi haqida eng aniq miqdoriy ma’lumotlar beradi.

Yerning qobig‘i vaqt o‘tishi bilan birga asta-sekin ko‘tarilish va tushishni kechirib boradi va bu jarayon tezligi turli fizik-geografik hududlarda har xil bo‘ladi. Yer qobig‘ining vertikal harakati­ tufay­ li nivelir reper va markalarining balandliklari o‘zgaradi, o‘zgarish turli joylarda turli qiymatga ega bo‘ladi. Shu sabablarga ko‘ra nivelir tarmog‘ining aniqligi vaqt o‘tishi bilan asta-sekin pasayib boradi, ya’ni tarmoq «eskiradi».

Nivelir tarmog‘ining aniqligi yo‘l qo‘yarli darajadan pasayib­ ketmasligini ta’minlash uchun nivelirlash davriy, ma’lum vaqt oralig‘ida, takrorlab turishi talab etiladi.

Davlat nivelir tarmog‘ida takroriy I va II klass nivelirlash­ ni o‘rtacha har 25 yilda bajarib turiladi. Seysmoaktiv hududlarda takroriy nivelirlash boshqalarga qaraganda qisqaroq vaqtlarda takrorlab turiladi.

I va II klass nivelirlash tarmoqlari topografik syomkalarining balandlik asosini qurish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Bun­ dan tashqari ular joydagi nuqtalar balandligini turli injenerlik maqsadlar uchun aniqlashni ta’minlaydi.

Alohida guruhga yirik shaharlarda, geodinamik poligonlarda va qurilish maydonchalarida quriladigan yuqori aniqlikdagi nive­ lir tarmoqlarini kiritish kerak bo‘ladi. Bunday nivelir tarmoqla­ rining hamma turlari, maxsus maqsadi va barpo etilish tartibi bi­ lan o‘z xususiyatiga ega. Bu nivelir tarmoqlari davlat balandlik tarmoqlariga bog‘lanadi.