B. Q. Haydarov

Savollarga javob bering!
1. Aralash son deb qanday songa aytiladi? 
2. Aralash sonning butun va kasr qismi qanday topiladi?
3. Noto‘g‘ri kasr aralash son ko‘rinishida qanday ifodalanadi?
4. Aralash son noto‘g‘ri kasrga qanday aylantiriladi?
Sinfda bajariladigan mashqlar
692.
Raqamlar bilan yozing:
a) ikki butun sakkizdan besh; b) olti butun o‘n uchdan yetti; d) bir butun 
yigirma uchdan o‘n to‘rt; e) sakkiz butun o‘ttiz uchdan yigirma ikki.
693.
Sonni butun va kasr qismlari yig‘indisi ko‘rinishida ifodalang:
a) 2 5
14
__
; b) 1
3
4
__
; d) 4
9
11
__
; e) 12
9
31
__
; f) 3 18
44
__
; g) 103 1
101
___
.
694.
Shakllarni daftaringizga chizing. Ularni tegishli bo‘laklarga bo‘ling va 
tengliklarda tushirib qoldirilgan sonlarni yozing.
a)
b)
2
1
4
__
= 2 + 14
__
= 4
__
+ 14
__
= 4
__
;
4 1
2
__
= 4 + 1
2
__
=
2
__
+ 1
2
__
=
2
__
.
695.
Yig‘indini aralash son ko‘rinishida ifodalang:
a) 4 + 5
24
__
; b) 5 + 31
34
__
; d) 14 + 5
11
__
; e) 42 + 19
301
___
; f) 23 + 485
844
___
; g) 143 + 134
1015
____
.
696.
Bo‘linmani aralash son ko‘rinishida ifodalang:
a) 23 : 6; b) 37 : 11; d) 121 : 35; e) 56 : 23; f) 223 : 126.
697.
Noto‘g‘ri kasrni aralash songa aylantiring:
a) 77
14
__
; b) 37
24
__
; d) 89
11
__
; e) 94
31
__
; f) 180
44
____
; g)1001
101
____
. 
698.
Rasmdan foydalanib, 
2
3
5
__
aralash sonni noto‘g‘ri kasrga aylantiring.
O
0
1
2
3
2
3
5
__
X
699.
Sonni noto‘g‘ri kasr ko‘rinishida ifodalang:
a) 1 57
__
; b) 
3
3
4
__
; d) 
2
9
15
__
; e) 7
9
316
____
; f) 12 218
494
____
; g) 112 451
1001
____
. 

---

142
700.
Daftaringizga sonlar nurini chizing. Birlik kesma sifatida uzunligi 4 ta katak 
uzunligiga teng bo‘lgan kesmani oling. Sonlar nurida quyidagi sonlarni 
tasvirlang:
a) 1 1
2
__
; b) 
2
3
4
__
; d) 
3
1
4
__
; e) 
2
1
2
__
; f) 
2
1
4
__
; g) 
3
1
2
__
.
701. 
Qo‘shishni bajaring va natijani aralash son ko‘rinishida ifodalang:
a)
3
7
__
+
6
7
__
; b) 11
12
__
+ 4
12
__
; d) 11
13
__
+
9
13
__
; e)
23
29
__
+ 14
29
__
; f) 13
17
__
+ 11
17
__
+ 8
17
__
.
702. 
Soatlarda ifodalang:
a) 2 soat 34 minut; b) 4 soat 43 minut; d) 6 soat 14 minut.
Namuna:
a) 2 soat 34 minut = (2 + 34
60
__
) soat = 2 34
60
__
soat.
703.
Oila bir haftada 12 kg kartoshka iste’mol qildi. Oila bir kunda o‘rtacha necha 
kilogramm kartoshka iste’mol qilganini toping. Javobni aralash son ko‘rinishida 
ifodalang.
704.
Uzunligi 2
9
15
__
m bo‘lgan sim, har biri 1
15
__
m bo‘lgan bo‘laklarga bo‘lindi. Nechta 
bo‘lak sim hosil bo‘ldi?
705.
Rasmdan foydalanib, noto‘g‘ri kasrni aralash son ko‘rinishida yozing.
7
2
__
= 3 1
2
__
;
19
8
__
= __________;
a)
b)
21
4
__
= __________;
11
3
__
= __________.
d)
e)
706.
Olim: «Bo‘yim 
9
6000
____ 
km, vaznim esa 
2
50
__
tonna», – deb aytdi. U 
adashmayaptimi?
Uyda bajariladigan mashqlar
707. 
Yig‘indini aralash son ko‘rinishida ifodalang:
 
a) 2 + 5
14
__
; b) 7 + 
3
41
__
;
d) 3 + 
9
131
___
;
e) 2 + 
9
311
___
.

---

143
X
X
X
X
708. 
Noto‘g‘ri kasrni aralash songa aylantiring:
 
a) 56
17
__
;
b) 77
34
__
;
d)
99
12
__
;
e) 394
86
___
.
709. 
Sonni noto‘g‘ri kasr ko‘rinishida ifodalang:
 
a) 3 58
__
;
b) 2 4
9
__
; 
d) 12 17
25
__
; 
e) 12 55
87
__
.
710.
Qo‘shishni bajaring va natijani aralash son ko‘rinishida ifodalang:
a)
3
5
_
+ 45
_
; b)
9
12
__
+ 14
12
__
; d) 78
_
+ 58
_
; e) 13
25
__
+ 14
25
__
; f) 13
19
__
+ 11
19
__
+ 7
19
__
.
711.
Kilometrda ifodalang:
a) 6 
km
200 
m
;
b) 18 
km
750 
m
; 
d) 11 
km
925 
m
.
712.
Avtomobil 250 km masofani 3 soatda bosib o‘tgan bo‘lsa, avtomobilning 
tezligini toping. Javobni aralash son ko‘rinishida ifodalang.
713.
Ishchi 8 soatda 145 dona detal tayyorladi. U 1 soatda nechta detal 
tayyorlagan? Javobni aralash son ko‘rinishida ifodalang.
Qiziqarli matematikaga oid masalalar
«
Kasrli jadval
»
 jumbog‘i
«Nollar va xochlar» o‘yinini bilsangiz kerak. Unda kvadrat 
ko‘rinishidagi jadvalning biror qatori, ustuni yoki diagonali 
bo‘yicha faqat «0» yoki «X» belgisi yozilsa, o‘yin tugagan bo‘ladi. 
Shu o‘yinga o‘xshash, «Kasrli jadval» jumbog‘ini yeching. 
Quyida berilgan jadvallardan shunday qator, ustun yoki diagonalni 
topingki, ularda turgan sonlar yig‘indisi jadvalning tepasida yozilgan kasrga 
teng bo‘lsin.
7 3
5
8 3
8
6 5
9
4 1
9
1 4
9
1 5
9
2 4
9
2
9
3 8
9
4
9
5 3
9
4
3 1
5
3 4
5
2 1
5
1 3
5
4 3
5
2
5
1 3
5
4
4 1
8
2 6
8
4 2
8
2 3
8
2 4
8
7
8
1 3
8
4 1
5
1 5
8
3 7
8

---

144
Aralash sonlarni qo‘shish va ayirish bu amallarning xossalari asosida 
bajariladi.
1- misol.
5
2
7
_ va 3
1
7
_
sonlari yig‘indisini toping.
Yechish.
5
2
7
_
= 5 +
2
7
_ va 3
1
7
_
= 3 + 17
_
bo‘lgani uchun
5
2
7
_
+ 3 17
_
= 5 +
2
7
_
+ 3 + 17
_
= 5 + 3 +
2
7
_
+ 17
_
= 8 +
3
7
_
= 8
3
7
_
.
Bu qisqacha quyidagi ko‘rinishda yoziladi:
.
2- misol.
3
3
5
_ va 
1 15
_
sonlarning ayirmasini toping. 
Yechish.
3
3
5
_
–
1 15
_
=
3
+
3
5
_
–
(1
+ 15
_
)
=
3
+
3
5
_
–
1
– 15
_
=
(3
–
1)
+
(
3
5
_
–
1
5
_
)
=
2
+
2
5
_
=
2
2
5
_
.
Bu qisqacha quyidagi ko‘rinishda yoziladi:
.
Aralash sonlarni qo‘shishda (ayirishda) ularning butun va kasr qismlari alohida-
alohida qo‘shiladi (ayriladi).
Ba’zida aralash sonlarni qo‘shishda kasr qismlar yig‘indisi noto‘g‘ri kasr 
bo‘lishi mumkin. Bunday hollarda noto‘g‘ri kasrning butun qismi ajratiladi va 
butun qismlar yig‘indisiga qo‘shiladi.
3- misol. 
2
5
7
_
+ 3 4 
7
_
= 5
9
7
_
= 5 +
9
7
_
= 5 + 1
2
7
_
= 5 + 1 + 
2
7
_
= 6
2
7
_
Ba’zida, aralash sonlarni ayirishda kamayuvchining kasr qismi, ayriluvchining 
kasr qismidan kichik bo‘lishi mumkin. Bunday hollarda 1 butun «maydalanadi». 
ARALASH SONLARNI QO‘SHISH VA AYIRISH
33- §

---

145
Buni quyidagi misolda tushuntirish mumkin:
4- misol.
5
2
9
_
– 2 4
9
_
= (5 +
2
9
_
) – 2 4
9
_
= (4 + 1 + 
2
9
_
) – 2 4
9
_
= (4 + 1
2
9
_
) – 2 4
9
_
=
= (4 + 11
9
__
) – 2 4
9
_
= 4 11
9
__
– 2 4
9
_
= 2 7
9
_
. 
Bu qisqaroq 5
2
9
_
– 2 4
9
_
= 4 11
9
__
– 2 4
9
_
= 2 7
9
_
ko‘rinishda yoziladi.
Butun sondan kasr son ayrilayotganda ham xuddi shunday yo‘l tutiladi, ya’ni
1 butun «maydalanadi». 
Buni quyidagi misollarda tushuntirish mumkin:
5- misol.
6 – 
3
7
_
= 5 77
__
– 
3
7
_
= 5 47
_
; 
7 – 2 1
3
_
= 6
3
3
_
– 2 1
3
_
= 4
2
3
_
.
Savollarga javob bering!
1. Aralash sonlar qanday qo‘shiladi?
2. Aralash sonlarni qo‘shishda kasr qismlar yig‘indisi noto‘g‘ri kasr bo‘lib 
qolsa, qanday yo‘l tutiladi?
3. Kamayuvchining kasr qismi ayriluvchinikidan kichik bo‘lganda aralash 
sonlar qanday bir-biridan ayriladi?
4. Butun qanday «maydalanadi»? Misolda tushuntiring.
Sinfda bajariladigan mashqlar
714.
(Og‘zaki) Hisoblang va yig‘indini qanday topganingizni tushuntiring.
a) 2 1
3
_
+ 1; 
b) 3
2
3
_
+ 2;
d) 4 + 2
2
5
_
;
e) 3 15
_
+ 
2
5
_
; 
f) 7 14
_
+ 14
_
;
g) 4
2
7
_
+ 
3
7
_
.
715.
Yig‘indini toping.
a) 1 1
12
__
+ 2 1
12
__
;
b) 3 5
9
_
+ 1 1
9
_
;
d) 4
2
9
_
+ 1 1
9
_
;
e) 3
3
8
_
+ 1 18
_
; 
f) 4
3
10
__
+ 6 1
10
__
;
g) 12 1
15
__
+ 3 4
15
__
.
 
Namuna:
Yuqorida yechilgan 1-misol.
716.
Yig‘indini toping va natijani aralash son ko‘rinishida tasvirlang:
a) 
3
8
_
+ 78
_
;
b) 
6
11
__
+ 8
11
__
;
d) 
2
3
_
+ 
2
3
_
; 
e) 11
12
__
+ 7
12
__
.
Namuna:
Yuqorida yechilgan 3-misol.

---

146
717.
Yig‘indini toping.
a) 
3
1
2
_
+ 1
2
_
;
b) 
3
4
_
+ 1 14
_
;
d) 4 1
3
_
+ 1
2
3
_
;
e)
2
3
8
_
+ 3 58
_
.
Namuna:
Yuqorida yechilgan 3-misol.
718.
Yig‘indini toping.
a) 15
_
+ 
2
5
_
+ 7;
b) 18
_
+ 2 + 
3
8
_
;
d) 10 + 18
_
+ 
3
8
_
; e) 5 1
13
__
+ 4
13
__
+ 5
13
__
.
719.
Yig‘indini toping.
a) 5 45
_
+ 2
2
5
_
;
b) 2 7
16
__
+ 2
3
16
__
;
d) 10 58
_
+ 1
3
8
_
;
e) 5
3
5
_
+ 3 45
_
.
Namuna: