B. Q. Haydarov

375.
Agar to‘g‘ri to‘rtburchakning perimetri 4712 mm 
bo‘lsa, 4- rasmdagi ma’lu mot lardan foydalanib, 
uning tomonlarini toping.
376.
Ifodani soddalashtiring:
a) 7
x
+ 43 + 6
x
+ 15
b) 65
y
+ 30 + 35
y
+ 8; 
d) 109 + 49
p
+ 28 + 71
p
; 
e) 128
d
+ 523 + 477 + 120
d
.
377.
Tenglamani yeching:
a) 21
x
+ 16
x
+ 55 = 166; 
b) 81
y
+ 60 + 9
y
= 960; 
d) 59
p
– 19
p
+ 125 = 565; 
e) 58
d
+ 37
d
+ 212 = 972.
378. 
Bug‘doy tegirmonda yanchilganda 6 hissa un va 2 hissa kepak hosil bo‘ladi. 
560 tonna bug‘doydan qancha un olinadi? 
379.
Shisha tayyorlash uchun 25 qism qum, 9 qism soda va 5 qism ohak 
ishlatiladi. 7 kg 800 g shisha tayyorlash uchun qancha qum kerak bo‘ladi?
380.
Ishchi 1 soatda 17 ta detal, shogirdi esa 12 ta detal tayyorlaydi. Ular 7 soat 
davomida birgalikda qancha detal tayyorlashadi?
13
x
25
x
4- rasm

---

81
17- §. NATURAL SONLAR USTIDA TO‘RT AMALGA DOIR MASALALAR
YECHISH. AMALLARNI BAJARISH TARTIBI
17.1. Amallarni bajarish tartibi
Qo‘shish va ayirish – I bosqich, ko‘paytirish va bo‘lish esa – II bosqich amallari 
deb yuritiladi.
Ifodalarning qiymatini topishda amallarni bajarish tartibi quyidagi qoidalar 
asosida aniqlanadi:
1- qoida.
Agar ifodada qavslar bo‘lmasdan, faqat bitta bosqich amallari 
qatnashsa, amallar chapdan o‘ngga qarab yozilish tartibida ketma­ket bajariladi.
1- misol.
762 – 413 + 381 – 256 ifodaning qiymatini toping. 
Yechish.
Bu ifodada qavslar yo‘q va faqat I bosqich amallari qatnashyapti. 
Demak, 1­qoidaga ko‘ra amallarni chapdan o‘ngga yozilish tartibida ketma­ket 
bajaramiz. Amallarni bajarish tartib raqami amallar ustiga yozilgan:
762 – 413 + 381 – 256 = 349 + 381 – 256 = 730 – 256 = 474.
1
2
3
2
3
3
Javob:
Ifodaning qiymati 474 ga teng.
2- misol.
640 : 32 · 56 : 28 ifodaning qiymatini toping.
Yechish.
Ifodada qavs yo‘q va unda faqat II bosqich amallari qatnashyapti. 
Demak, 1­ qoidaga ko‘ra, amallar chapdan o‘ngga yozilish tartibida ketma­ket 
bajariladi. Amallarni bajarish tartib raqami amallar ustiga yozilgan:
640 : 32 · 56 : 28 = 20 · 56 : 28 = 1120 : 28 = 40.
1
2
3
2
3
3
Javob:
Ifodaning qiymati 40 ga teng.
2- qoida.
Agar ifodada qavslar bo‘lmasdan, har ikkala bosqich amallari ham 
qatnashsa, oldin II bosqich amallari, so‘ng I bosqich amallari bajariladi.
3- misol.
239 – 24 : 8 + 32 · 7 ifodaning qiymatini toping. 
Yechish. 
Ifodada qavs yo‘q va har ikkala bosqich amallari ishtirok etyapti. 
Demak, 2­ qoidaga ko‘ra oldin II bosqich amallarini, so‘ng I bosqich amallarini 
bajaramiz. Amallarni bajarish tartib raqami amallar ustiga yozilgan:
239 – 24 : 8 + 32 · 7 = 239 – 3 + 224 = 236 + 224 = 460.
1
3
2
4
3
4
4
Javob:
Ifodaning qiymati 460 ga teng.
3- qoida.
Agar ifodada qavslar qatnashgan bo‘lsa, oldin qavslar ichidagi 
amallar, so‘ng boshqa amallar 1­ va 2­ qoidalarga ko‘ra bajariladi.

---

82
4- misol.
(1216 + 16 · 9) : 4 – 1440 : 12 ifodaning qiymatini toping.
Yechish.
Bu ifodada qavslar qatnashyapti. Demak, 3- qoidaga ko‘ra oldin 
qavs ichidagi amallarni bajaramiz. So‘ng esa 2­ qoidaga ko‘ra hisoblashlarni 
davom ettiramiz. Amallarni bajarish tartib raqami amallar ustiga yozilgan:
(1216 + 16 · 9) : 4 – 1440 : 12 = (1216 + 144) : 4 – 1440 : 12 =
1
2
2
3 5
4
3 5
4
= 1360 : 4 – 1440 : 12 = 340 – 120 = 220.
3
4
5
5
Javob:
Ifodaning qiymati 220 ga teng.