B mengliyev, G. Tojiyeva

№ 
Leksema turlari Ma’noviy 
Sintaktik 
Morfologik 
Izoh (ajralish-
ning asosiy 
belgisi) 
1 
Fe’l 
Harakat- 
holatni 
nomlash 
asosida 
atash 
mustaqil 
leksemalari
Cheklanmagan 
muchalanuvchi- 
lik (gap bo`lagi bo`lib 
kelishi) 
Nisbatlanuv-chi 
o`zgaruvchi 
(yozmoq-yozildi) 
Morfologik 
va 
ma’noviy 
2 
Ot 
Predmet 
va 
predmetlikni nomlash 
orqali atash mustaqil 
leksemalari 
Cheklanmagan 
muchalanuvchi-lik
Sonlanuvchi 
o`zgaruvchi 
(kitob-kitoblar) 
Morfologik 
va 
ma’noviy 
3 
Sifat 
Belgini 
nomlash 
asosida 
atash 
mustaqil leksemalari
Cheklanmagan 
muchalanuvchi-
lik
Darajalanuv-chi 
o`zgaruvchi 
(yaxshi- yaxshi -
roq) 
Morfologik 
va 
ma’noviy 
4 
Son 
Miqdorni 
nomlash 
asosida 
atash 
mustaqil leksemalari
Cheklanmagan 
muchalanuvchi-lik
Tartiblanuv-chi 
o`zgaruvchi 
(bir-
birinchi) 
Morfologik 
va 
ma’noviy 
5 
Ravish 
O`rin, payt, tarz-tusni 
nomlash 
asosida 
atash 
mustaqil 
leksemalari 
Cheklangan 
muchalanuvchi-lik 
O`zgarmas-lik 
Morfologik 
va 
sintaktik 
6 
Taqlid 
Tovush 
yoki 
ko`rinishga 
taqlid 
leksemalari 
Cheklanmagan 
muchalanuvchi-lik
- 
Ma’noviy 
7 
Ishoralar 
(olmosh-lar) 
Ishora 
mustaqil 
leksemalari 
- 
- 
Ma’noviy 
8 
Ko`mak-chi 
So`zni 
so`zga 
tobelantiruvchi 
muchalanmas leksemalar 
O`zgarmas-lik 
Sintaktik 
9 
Bog`lov-chi 
So`zni va gapni bog’lovchi
muchalanmas leksemalar
O`zgarmas-lik 
Sintaktik 
10 
Yuklama Ta’kid 
Muchalanmaslik 
O`zgarmas-lik 
Ma’noviy 
11 
Modal 
Munosabatni 
nomlash 
asosida 
atash leksemalari 
Ajraluvchilik 
(gap 
bo`laklari 
bilan 
munosabatga kirishmaydi) 
O`zgarmas-lik 
Ma’noviy 
va 
sintaktik 
12 
Undov 
His-hayajonni 
tasvirlash leksemalari 
Ajraluvchilik 
O`zgarmas-lik 
Ma’noviy 
va 
sintaktik 
13 
Tasdiq va inkor 
so`zlar 
Tasdiq-inkor ma’nosi 
Ajraluvchilik 
O`zgarmas-lik 
Ma’noviy 
va 
sintaktik 
1
4 
Taklif so`zlar 
Tasdiq ma’nosi 
Ajraluvchilik 
O`zgarmas-lik 
Ma’noviy 
va 
sintaktik 
DTSga asoslangan ona tili o`quv dasturi va darsliklarida ham o`zbek tili qurilishi talqinida qator yangiliklar
ko`zga tashlanadi:
1. Olmoshning nafaqat ot, sifat, son, balki fe’l, ravish, taqlidiy so`z, undov gap va, hatto, matnni almashtira olish, ularga 
ishora etish xususiyati hisobga olingan holda ularni o`rganish fe’l, ravish, taqlidiy so`zlardan keyinga ko`chirilgan va ular
ishora so`zlar sifatida izohlanilgan. 
2. Dasturda bir so`z turkumidan ikkinchi bir so`z turkumiga o`tish talqini rus tili grammatikasidan ko`chirilgan hodisa 
sifatida baholanadi (“Yaxshi bola yaxshi o`qiydi”; “Mardona yigit mardona gapiradi”  kabi gaplarda yaxshi va mardona so`zlari
birinchi birikmada sifat deb, ikkinchi birikmada esa ravish deb bahslanadi). Darslikda ravish so`z turkumining xususiyatlari
o`rganilar ekan, uning morfologik kategoriyalarni, so`z o`zgartiruvchi qo`shimchalarni qabul qila olmasligi asosiy belgisi qilib 
ko`rsatilgan. Ravishlarning morfologik jihatdan o`zgarmas ekanligi qator misollarda (tasodifan, birga, qasddan, o`zbekona, 
haqiqatan) aniqlab berilgan. Ravishlarning sintaktik vazifasi ularning aniqlovchi bo`lib kela olishi bilan kengaytirilgan. 

---

75 
3. Egalik, kelishik qo`shimchalari faqat otlar va otlarni almashtirishga xizmat qiladigan olmoshlar bilan birikadi, degan 
g'ayriilmiy talqin dasturdan o`rin olmagan. Grammatikadagi otlashuv hodisasi "ma’no torayishi" mavzusi doirasida izohlangan. 
4. So`z turkumlarini o`rganishda ularning asosiy ma’noviy, morfologik, sintaktik xususiyatlari hisobga olingan holda, 
amaldagi dastur va darsliklarimizdan farqli o`laroq quyidagicha joylashtirilgan: 
  1.Fe’l. 7. Olmosh 
2.Ot. 8. Ko`makchi 
3. Sifat. 9. Bog'lovchi 
4. Son. 10.Yuklama 
5. Ravish. 11.So`z- gaplar (undov,modal,tasdiq
6. Taqlid so`z va inkor,taklif so`z-gaplar) 
7-sinf darsligida so`z-gaplar, ularning ko`rinishlari haqida batafsil ma’lumot berilgan. Tasdiq-inkor ma’nosini 
ifodalaydigan so`zlar (asosan, ha, yo`q, xo`p, xo`sh) tilshunosligimizda, ko`pincha, modallar tarkibida o`rganilib kelingan. Hozirgi 
tilshunoslikda esa ularning ma’noviy xususiyatlari hisobga olingan holda alohida guruhga ajratilgan. Taklif so`z-gaplar guruhiga
qo`llanilishi tana a’zolarining maxsus harakatlari bilan uzviy bog'liq bo`lgan Ma, Mang, Qani, Xo`sh?, Marhamat kabi so`zlar
kiritilgan. So`z-gaplarning asosiy xususiyati, ya’ni ularning kesimlik shakli qo`shimchalarini mutlaqo qabul qila olmasligi izohlab 
berilgan. 
So`z turkumlarning miqdori, ularning belgilari tarixiy o`zgaruvchan bo`lib, turli sistemalardagi tillardagina emas, qarindosh 
tillarda ham turlichadir. Shunga qaramay bir tildagi so`z turkumlarning miqdori bo`yicha ham olimlar orasida turli qarashlar, tasniflar 
mavjud. Masalan, hozirgi rus tilidagi so`z turkumlarining miqdori haqida shunday tasnif mavjud: ko`pchilik olimlar so`z turkumini o`nta 
deb hisoblaydilar. Bular: ot (имя существительное), fe’l (глаголы), sifat (имя прилагательное), ravish (наречие), son (имя 
числительное), bog`lovchi (союзы), predloglar, undov (междометные слова), yuklama (частицы).
Hozirgi ingliz tilidagi so`z turkumlarining soni ham turli olimlar tomonidan turlicha talqin qilinadi: ba’zilari o`nta deb ko`rsatsa 
(ot(noun), sifat (adjectives), son (numeratives), olmosh (pronouns), fe’l (verbs), ravish (adverbs), predlog, artikl va yuklama 
(conjunctions), ba’zilari o`n to`rtta deydilar: yuqoridagilarga qo`shimcha ravishda modal so`zlar, holat kategoriyasi, undovlar, javob 
so`zlar kiritiladi.
Hind-yevropa tillariga kiruvchi tojik tilida ham so`z turkumlari quyidagicha tasniflanadi: ot: дафтар, духтар, хона; sifat: нав, 
калон, калонтар, сурх, сурхтар; son: як, да
ҳ
, бист; olmoshlar: ман мо, ту, шумо, ў, он
ҳ
о, ин; fe’l: кардан, рафтан, истодан; 
ravishlar: мува
ққ
атан, 
ҳ
оло, тозон-тозон; predloglar: ба, дар, аз, барои; bog`lovchilar: ва, 
ҳ
ам, чунки, зеро, бо ин ки; yuklamalar: - 
ми, - а, - ку, не; undov so`zlar: о
ҳ
! офарин! вой! э вой! 
Xulosa qilib aytish mumkinki, keyingi yillardagi ona tili tizimidagi qator yangiliklar, tajribalar, ilmiy xulosalar umumiy o`rta ta’lim 
dastur va darsliklarida ham o`z ifodasini topgan. 
Mavzuni mustahkamlash uchun savol va tohshiriqlar: 
1.
Tasnif nima? Uning mohiyatini nima tashkil qiladi? 
2.
Leksemalarning qaysi qirralari orqali tasniflar hosil qilish mumkin? 
3.
Ma’noviy belgisiga ko`ra so`zlar qanday turkumlanadi? 
4.
Leksemalar morfologik tasnifga ko`ra necha tipga ajratiladi? Ular qaysilar? Har birini izohlang. 
5.
Leksemalar sintaktik tasnifida ko`proq ularning qaysi jihatlari inobatga olinadi? 
6.
O`zbek tilshunosligida fe’l so`z turkumining tutgan o`rni haqida qanday tushunchangiz bor? 
7.
Nima uchun olmosh taqlidlardan so`ng o`rganiladi? 
8.
So`z-gaplarnining qanday ko`rinishlari bor? 
9. Taqlidlar nima uchun mustaqil so`z turkumlari qatoridan o`rin olgan?