B mengliyev, G. Tojiyeva

LEKSEMALAR 
 
 
O`ZGARUVCHILAR+ O`ZGARMASLAR 0
sonlanuvchi-ot, ko`makchi, bog'lovchi, yuklama, 
darajalanuvchi-sifat, ravish, undov, so`z-gap.
tartiblanuvchi-son,
nisbatlanuvchi-fe’l
Ushbu tasnifdan ishora so`zlar va taqlidlar o`rin olmagan. Chunki olmoshlarga o`zlari ishora qilib kela oladigan barcha 
leksema guruhlarining morfologik kategoriyalari ham, sintaktik vazifalari ham xosdir. Bu isbot talab qilmas holatdir: ot-olmoshlar son 
kategoryasiga (kim-kimlar); fe’l-olmoshlar nisbat kategoriyasiga (shunday qilishdi); son-olmoshlar: tartib kategoryasiga (necha - 
nehanchi); sifat-olmoshlar daraja kategoriyasiga (shunday-shundayroq) ega. Taqlidlarning esa o`ziga xos tasniflovchi morfologik
kategoriyasi yo`q. Biroq ular o`zgarmas so`zlar ham emas. Taqlidlarning morfologik kategoriyalarga ega bo`lishi ularning gapda
qanday bo`lak bo`lib kelishi bilan bog'liq. Professor H.Ne’matov o`zining "Функциональная морфология тюркоязычных памятников 
XI – XII веков" nomli kitobida taqlidlarda leksemalarning ajralmagan "embrion - diffus holati" o`z aksini topganligini qayd etadi [3,192;].
Leksemalarning sintaktik tasnifida, asosan, ularning nutqda boshqa leksemalar bilan bog`lana olish yoki bog'lana olmasligi, 
gap bo`lagi bo`lib kela olishi yoki kela olmasligi kabi xususiyatlar o`z aksini topadi. Sintaktik tasnifga ko`ra leksemalarni uch 
tipga ajratamiz: 
1. Gap bo`lib keladiganlar – undov, modal, tasdiq va inkor, taklif so`z – gaplar. 
2.Gap bo`lagi bolib keladiganlar – hamma mustaqil so`zlar–fe’l, ot, sifat, son, ravish, taqlidlar, ishora so`z – olmoshlar. 
3.Sintaktik aloqa vositasi bo`lib keladiganlar–ko`makchi, bog'lovchi, yuklama. 

---

74 
So`z-gaplar nutqda boshqa so`zlar bilan sintaktik aloqaga kirishmaydi, o`zi mustaqil gap bo`lib kela olish qobiliyatiga ega,
ya’ni ajralish xususiyatiga ega. Mustaqil va yordamchi so`zlar esa bog'lanish xususiyatiga ega bo`lib, bulardan yordamchilar gapda 
alohida bo`lak bo`lib kela olmaydi, ammo sintaktik jihatdan bog'lash vazifasini bajaradi. Mustaqil so`zlar esa mustaqil ravishda 
"muchalanadi", ya'ni gap bo`lagi bo`lib keladi. 
Bizningcha, quyidagi jadvalda leksemalarning serqirralik xususiyatini, ya’ni ularning ma’noviy, sintaktik, morfologik 
belgilarini umumlashtirish mumkin: