B mengliyev, G. Tojiyeva

 
Asosiy adabiyot: 
1. Азизов О. Тилшуносликка кириш. Т., “ Ўқитувчи”, 1996. 
2. Баскаков Н., Содиқов А., Абдуазизов А. Умумий тилшунослик. Т. “Ўқитувчи”, 1979. 
3. Содиқов А., Абдуазизов А., Ирисқулов М. Тилшуносликка кириш. Т., “Ўқитувчи”, 1981. 
 
Yordamchi adabiyot: 
1. Содиқов А. ва б. Тилшуносликка кириш. Т., «Ўқитувчи», 1981. 
2. Шаҳобиддинова Ш. Ўзбек тили морфологияси умумийлик ва хусусийлик диалектикаси талқинида. II 
жузв. Андижон, 1994.
Mavzu: So`z turkumlari tasnifi. So`zning serqirraligi va tasniflarning xilma-xilligi 
 
Reja: 
1.Tasnif omillari. Tasnifning mantiqiyligi va uzluksizligi. 
2.Leksemalarning ma'noviy tasnifi. 
3.Leksemalarning morfologik tasnifi. 
4.Leksemalarning sintaktik tasnifi. 
5.Umumiy o`rta ta’lim maktablarida so`z turkumlari
va ularning tasnifi. 
 
Mavzu bo`yicha tayanch tushuncha: 
Leksemalarning serqirraligi, tasnif va uning mantiqiyligi, mustaqil ma’noli so`zlar, bo`sh ishora ma’noli so`zlar, yordamchi ma’noli 
so`zlar, o`zgaruvchi leksemalar, o`zgarmas leksemalar, so`z - gaplar, muchalanuvchilik (gap bo`lagi bo`lib kelishi), sonlanish, 
darajalanish, tartiblanish, ajraluvchilik (gap bo`laklari bilan munosabatga kirishmaslik ), sintaktik aloqa vositasi. 
 
 Biz oldingi mavzuda tasnifning mohiyati nimada ekanligi, uning xususiyati haqida bir oz to`xtalib o`tgan edik. 
So`zlarning tasnifini berishda leksemaning serqirraligi mohiyati hamma vaqt diqqat markazida bo`lishi kerak. Leksemaning har
bir qirrasi bir tasnifni yuzaga keltiradi. Chunonchi: 
1.Bo`g'in soniga ko`ra: bir bo`g'inli, ko`p bo`g'inli.
2.Fonemalar miqdoriga ko`ra: bir fonemali, ikki fonemali, uch
fonemali... 
3.Fonemalarni ifodalovchi harflarning tartibiga ko`ra. 
4.Tub-yasamaligiga ko`ra:tub va yasama. 
5.Yasalish tipiga ko`ra: diaxronik va sinxronik. 
6.Tuzilishiga ko`ra: sodda, qo`shma, juft, takroriy. 
7.Shakl va ma’no munosabatiga ko`ra: ma’nodosh, shakldosh, qarama- 

---

73 
qarshi ma’noli so`zlar va paronimlar. 
8.Qo`llanishiga ko`ra: aktiv va passiv. 
9.Onomasiologik - nominatsion xususiyatlariga ko`ra; antroponim,
toponim, zoonim... 
10.Vazifaviy - uslubiy xususiyatlariga ko`ra: kitobiy, rasmiy, so`zlashuv. 
11.Lug'at tarkibidagi qatlamiga ko`ra: o`z va o`zlashgan qatlam,
chegaralangan va chegaralanmagan qatlam. 
12.Emotsional - ekspressiv jihatiga ko`ra: emotsional - ekspressiv
bo`yoqdor va bo`yoqsiz so`zlar. 
13.So`zning ifodalaydigan kategorial umumiy ma’nosiga ko`ra: narsa, buyum,
shaxs, mavjudotlarni atovchi so`zlar; belgi, xususiyat, munosabat ifodalovchi so`zlar; harakat-holat ma’nosini 
bildiruvchi so`zlar; o`rin-payt, tarz-tus ma’nosini ifodalovchi so`zlar va h.k. Demak, so`zlarga berilgan xilma-xil tasnifning mavjudligi 
ularning serqirraligidan dalolat beradi. Har xil tasnifning har biri o`z o`rnida ahamiyatlidir. So`z va uni tasniflash asoslari tilshunos 
I.Madrahimov tomonidan o`rganilib, uning ma’noviy, sintaktik, morfologik guruhlanishi asoslab berilgan. 
So`zlar ma’noviy belgisiga ko`ra quyidagicha turkumlanadi: 
1.Mustaqil ma’noli so`zlar: 
a) mavjudotlarni atovchi so`zlar - otlar;
b) belgi - xususiyatni atovchi so`zlar – sifatlar;
d) harakat - holat ifodalovchi so`zlar – fe’llar;
e) miqdorni ifodalovchi so`zlar – sonlar;
f) o`rin - payt, tarz - tusni ifodalovchi so`zlar- ravishlar; 
g) taqlidni ifodalovchi so`zlar-taqlidiy so`zlar. 
2.Bo`sh-ishora ma’noli so`zlar-olmoshlar. 
3.Yordamchi ma’noli so`zlar: ko`makchi, bog'lovchi, yuklama, ko`makchi fe’llar. So`zlarning mustaqil va yordamchi tiplarga 
ajralishi ularning mustaqil holda ma’no ifodalay olish qobiliyatiga ko`ra belgilanadi. 
O`zbek tilshunosligida olmoshlarning doirasi va vazifasi zo`rma-zo`rakilik bilan cheklantirilib, "ot, sifat, son o`rnida 
qo`llanuvchi so`zlar "sifatida tor doirada tushinilgan edi. Bu o`rinda olmoshning nafaqat ot, sifat, son o`rnida, balki fe’l, ravish, taqlidiy
so`z, undov gap, hattoki matnni almashtira olish, ularga ishora etish xususiyati hisobga olinmagan. Olmoshlar sinfiga: 
- men, sen, biz, siz, ular kabi shaxsga; 
- kim, nima, ana, mana, bu kabi predmetga ishora qiluvchi leksemalar; 
- qanday, bunday, shunday kabi belgiga; 
- buncha, shuncha, qancha kabi miqdorga; 
-shunday bo`lmoq, shunday qilmoq kabi harakat-holatga ishora etuvchi leksemalar ham kiradi. Ishora so`zlarning ma’nosi 
matn ichida oydinlashadi. 
Leksemalar morfologik tasnifga ko`ra ikki tipga ajratiladi: 
1.O`zgaruvchi leksemalar. 
2.O`zgarmas leksemalar. 
O`zgaruvchi so`zlar morfologik kategoriyalar (son, egalik, kelishik, nisbat, qiyoslash, subyektiv munosabatlar, kesimlik, 
o`zgalovchi)ning qo`shimchalarini qabul qila oladi. O`zgarmas so`zlar bunday qo`shimchalarni qabul qila olmaydi. Leksemalarning 
morfologik imkoniyatiga ko`ra tasnifini quyidagicha beramiz: