B mengliyev, G. Tojiyeva

 
Mavzuni mustahkamlash uchun savol va topshiriq: 
 
1. Grammatik ma’no nima ?
2. Grammatik ma’noning formal talqini nimadan iborat? 
3. Xususiy grammatik ma’no (XGM) nima?
4. Umumiy grammatik ma’no (UGM) nima? 
5. Son kategoriyasi shakllarining XGM va UGMlari haqida nima bilasiz? 
6. [ - lar] ning XGMlarini sanang. 
7. [o] shakning XGMlarini sanang.
8. [- lar] va [o] shakning UGMlarini nima tashkil etadi? 
9. Oraliq grammatik ma’no (OGM) nima? Misollar keltiring. 
 
Asosiy adabiyot: 
1. Азизов О. Тилшуносликка кириш. Т., “ Ўқитувчи”, 1996. 
2. Баскаков Н., Содиқов А., Абдуазизов А. Умумий тилшунослик. Т. “Ўқитувчи”, 1979. 
3. Содиқов А., Абдуазизов А., Ирисқулов М. Тилшуносликка кириш. Т., “Ўқитувчи”, 1981. 
 
Yordamchi adabiyot: 
1.Шаҳобиддинова Ш. Ўзбек тили морфологияси умумийлик ва хусусийлик диалектикаси талқинида. I-II-
жузв. Андижон, 1994 йил.
2.Шаҳобиддинова Ш. Грамматик маъно талқини хусусида. НДA, Самарқанд, 1993 йил.

---

69 
Mavzu: Grammatik ma’no ifodalash 
usullari. Grammatik shakl turlari 
 
Reja: 
 
1. Grammatik ma’no ─ grammatik munosabat ifodalaydigan umumiy ma’no. 
2. Grammatik ma’no ifodalovchi vositalar haqida. 
3. Umumiy xulosalar. 
 
Mavzu bo`yicha tayanch tushuncha: 
Grammatik ma’no, grammatik shakl, grammatik ma’no ifodalovchi usullar, suppletivizm, ichki fleksiya, grammatik ma’noning turli 
usullar bilan ifodalanishi, bir grammatik shaklning polifunksionalligi. 
Grammatik ma’no, grammatik shakl va grammatik kategoriya grammatikaning eng muhim tushunchaidir va bular o`zaro 
uzviy bog`langan. Grammatik ma’no tilda rang-barang usullar bilan ifodalanadi. Dastlab, grammatik ma’no to`g`risida mufassal 
to`xtaylik. Grammatik ma’noning tashuvchisi va ifodalovchisi grammatik shakl sanaladi. Tabiatan agglyutinativ va sintetik bo`lgan o`zbek 
tilida qo`shimchalardan aloqa - munosabat qo`shimchalari va lug`aviy shakl hosil qiluvchi qo`shimchalar, asosan, grammatik ma’no
ifodalaydi. Masalan, kitobi so`zshakliga e’tibor bersak. Bu shakldagi [-i] qo`shimchasi kitobning qandaydir uchinchi bir shaxsga 
tegishliligini ifodalasa, "O`tgan kunlar" kitobi” birikmasida tur va jins nomini o`zaro bog`lab birikma hosil qilyapti. Shu ma’nolar [-i] 
qo`shimchasida mujassamlangan va shu ma’no ushbu affiksal morfema orqali yuzaga chiqmoqda. Kelishik qo`shimchalari grammatik 
ma’no ifodalaydi. Masalan, "Javondagi kitoblardan oldi" gapida [–dan] qo`shimchasi ma’lum bir manbadan biror narsa 
ajralayotganini ifodalasa, "Vijdondan qo`rqing" gapida [-dan] vijdon va "qo`rqmoq so`zlarini bir-biriga bog`lashga xizmat qilyapti, "Anvar 
uydan chiqdi" gapida esa Anvar degan shaxsning chiqish joyini ko`rsatmoqda. Yuqorida keltirgan misollarimizdan shunday xulosaga 
kelish mumkinki, grammatik ma’no lisoniy va nolisoniy munosabatlarning muayyan shakl(qolip) da mujassamlangan mavhum inikosidir. 
Chunki, yuqoridagi kitobi so`zidagi [–i] qo`shimchasida, "Javondagi kitoblardan oldi" gapidagi [-dan] qo`shimchasida nolisoniy 
munosabat yotsa, "O`tgan kunlar” kitobi” birikmasidagi [-i] va "Vijdondan qo`rqing" gapidagi [-dan] qo`shimchalarida sof lisoniy
munosabat mujassamlangan. Shuning uchun grammatik ma’no tarkiban murakkab bo`lib, lisoniy va nolisoniy munosabatlar inikosining 
birikishidan iboratdir. 
Fe’l zamonlari ham grammatik ma’no ifodalaydi. Bu zamonlar faqat nutqdagi, matndagi so`zlarning qaysi zamonga oid 
ekanligini ko`rsatish bilan chegaralanmay, balki tashqi dunyoda sodir bo`ladigan voqea va hodisalarning qachon bo`lib o`tganini, 
ya’ni aynan gapirilayotgan vaqtda yoki gapirilayotgan vaqtdan oldin yo keyin sodir bo`layotganligini ifodalash uchun ham xizmat qiladi: