B mengliyev, G. Tojiyeva

Mаvzuni mustahkamlash uchun sаvоl vа tоpshiriqlаr: 
 
1.
So`z tаrkibining tuzilishi hаqidа mа’lumоt bеring. 
2.
O`zаk vа аffiksаl mоrflаrning bоg`liq hаmdа fаrqli tоmоnlаrini tushuntiring. 
3.
Lisоniy bоsqichdаgi аffikslаrdа оmоnimlik yo`q dеgаn fikrni shаrhlаng. 
4.
Bo`g`in vа mоrfеmаning fаrqli jihаtlаri nimаdа? Jаvоbingizni tillаr dоirаsidа misоllаr kеltirib izоhlаng. 
Asosiy adabiyot: 
1. Азизов О. Тилшуносликка кириш. Т., “ Ўқитувчи”, 1996. 
2. Баскаков Н., Содиқов А., Абдуазизов А. Умумий тилшунослик. Т. “Ўқитувчи”, 1979. 
3. Содиқов А., Абдуазизов А., Ирисқулов М. Тилшуносликка кириш. Т., “Ўқитувчи”, 1981. 
 
Yordamchi аdаbiyotlаr: 
1.Турсунов У. ва б. Ҳозирги ўзбек адабий тили. T., «Ўқитувчи», 1992. 
2.Ғуломов А. ва б. Ўзбек тили морфем луғати. T., «Ўқитувчи», 1977. 
Mavzu: Grammatik ma’no. Umumiy grammatik ma’no (UGM), oraliq grammatik ma’no (OGM) va xususuy grammatik 
ma’no (XGM). Ularning munosabati. Umumiy ma’noni ochish yo`llari 
 
Reja: 
 
1.Grammatik ma’noning yangicha talqini xususida.
2.Xususiy ma’nolar lisondagi umumiy ma’nolarning tajallisi, voqelanishi, yuzaga chiqishi. 
3.Umumiy ma’noni ochish yo`llari (paradigmatik munosabat). 
Mavzu bo`yicha tayanch tushuncha: 
Grammatika, grammatik ma’no (GM), xususiy grammatik ma’no (XGM), umumiy grammatik ma’no (UGM), oraliq grammatik 
ma’no (OGM), son shakllarining XGM va UGMlari, UGM ni ochish yo‘llari, bo‘lunavchan yoki bo‘linmaslik tushunchai, aniq miqdor, 
noaniq miqdor, noaniq miqdoriy ko‘rsatkich (NMK). 
 
Grammatik ma’no deganda nima tushuniladi? 
Grammatik ma’no deganda har bir tilning qurilish tizimi nutqda ifodalanishini zaruruy va majburiy deb talab etadigan va turli
xil shakliy ko`rinishlar bilan beriladigan umumlashgan ma’nolar tushuniladi. Chunonchi, "Bolalar qiziqarli kitobni o`qiydilar" gapini
olsak, "Bolalar" so`zida 2 xil ma’no ajralib turadi:
1) lug`aviy ma’no, ya’ni bu so`zning borliqdagi odam jinsiga mansub bo`lgan, yosh jihatdan voyaga yetmagan shaxsni yoki
voyaga yetgan kimsaning farzandi, avlodini atab kelish; 2) ko`plik sonda, bosh kelishikda, gapda ega vazifasida kelgan turdosh ot. Bu 
ma’nolardan birinchisi lug`aviy, leksik ma’no bo`lsa, ikkinchisi grammatik umumlashgan ma’nodir. Grammatik ma’nolar har bir til uchun 
shu til uchun o`ziga xos bo`ladi va rang-barang shakliy usullar bilan (biz bularni navbatdagi mavzuda ko`rib o`tamiz) ifodalanadi. 
Grammatik ma’noni yangicha talqin qilishda ham til va nutq farqlanishi mezonida yondashiladi. Zohiriy narsa tez - tez 
yo`qolib, o`zgarib turadi. Lekin u mohiyatning yashash usuli sifatida ahamiyatlidir. Nutq hech qachon til haqida to`liq ma’lumot 
berolmaydi. Bizning til haqida nutq orqali olgan ma’lumotlarimiz hamisha noto`liq. Nazariyotchi ularni umumlashtirar ekan, til haqida 
ma’lumotga ega bo`ladi. 

---

67 
Grammatik ma’no (GM)ning an’anaviy talqini nutqiy hodisalarga tayanadigan empirik talqindir. An’anaviy talqindagi /GM/ 
ni /XGM/ desak to`g`ri bo`ladi. 
UGM XGMga qarama-qarshi turadi. UGM XGM orqali voqelanadi. UGM hamma XGMlarni o`z ichiga oladi. UGM va 
XGMlar haqida gapirishdan oldin, biz umumiylik va xususiylik nima, umumiy va xususiy ma’noning o`zi nimaligi haqida bahs yuritaylik. 
Biz ko`ra oladigan, seza oladigan, o`lchay oladigan, kuzata oladigan narsa, belgi, voqea - hodisa xususiylikdir. Masalan; 
daraxtni biz ko`ra olamiz, paypaslaymiz, shoxlari va barglarini, mevasini sanay olamiz. Daraxtning moddiyligi uning ildizi, tanasi, shox-
shabbasida. Har bir daraxt takrorlanmas, chunki bir yilda ekilgan 2 ta olma daraxti 2 ta alohidalikdir- mevasi, tanasi bir xil bo`lsa-da,
barglar miqdori bilan farqlanishi mumkin. Demak, yer yuzida nechta daraxt bo`lsa, shuncha xususiy daraxt bor. Ularning hisobi nisbiy, 
chunki sanaguncha nechtasi quriydi, nechtasi yonib ketadi va hokazo... 
Bir ashulani san’atkor 2 marta aytar ekan, bu bir emas, ikki xususiylikdir. "Men ma’ruza o`qiyapman" gapini 2 marta 
takrorlasak, bunda ikki xususiylik voqelangan bo`ladi. Chunki bu ikki gap hech bo`lmaganda zamonda farqlanadi. 
Umumiylik nima? Xohlagan xususiylikda umumiylikning belgisi yotadi. Minglab daraxtlar uchun (olma, anjir, chinor...