B mengliyev, G. Tojiyeva

daraxtlari) umumiy bo`lgan tomon - tanasi, shoxi bor o`simlik. Bizning ongimizda daraxt xuddi shu ma’no bilan yashaydi. "Umumiylik - 
bevosita kuzatishda berilgan alohida xususiyliklardagi belgilarning ongimizdagi obrazi" [1,8;]. Umumiyliklar mayda - chuyda 
belgilarni o`z ichiga olmaydi, umumiylik xususiyliklarda takrorlanib turadi. Demak, xulosa shuki, xususiylik - takrorlanmas, 
chegaralangan; umumiylik - takroriy, chegaralanmagan. 
Istalgan butunlik shakl va ma’no tomondan iborat bo`ladi. Yana daraxt misoliga qaytamiz. Daraxtning shakl tomoni bizga 
ma`lum: qattiq tanali o`simlik. 
Daraxt nima uchun kerak? 
a) soya soladi; 
b) meva beradi; 
v) yog`och beradi... Mana shu vazifalar daraxtning mazmun tomonidir, ya’ni vazifasi. 
Nutqiy hosilalarning mazmuni turli nutqiy sharoitda qanchalik xilma - xil bo`lmasin, ma’lum bir lisoniy umumiylik 
ma’nosining tajallisidir. Masalan, bir oddiy piyola ham ichish quroli, ham o`lchov andazasi, ham aylana chizish mumkin... Lekin piyolaning 
umumiy mazmuni-choy yoki boshqa suyuqlik ichish uchun mo`ljallangan o`zbek milliy ro`zg`or buyumi. Ongimizda piyola mana 
shunday yashaydi. Chunki "nutqdagi xususiy ma’nolar lisondagi umumiy ma'nolarning tajallisi" [1,11;]. Umumiy ma’no ma’lum bir
fonema, morfema, leksemaning paradigmadagi o`rni,mavqeidan ochiladi. Masalan, leksemalardagi umumiy ma’no shu leksemaning 
o`zi munosabatdosh bo`lgan leksemalar qatoridan anglashiladi. "Ota" leksemasi ongimizda quyidagi paradigmada yashaydi va UGMsi 
o`shandan ochiladi: 
/bobo/: /buvi/ 
/ona/ : /ota/ 
: 
/bola/ 
: 
/nevara/ : 
Ushbu paradigmadan "ota" so`zining UGMsi kelib chiqadi: birinchi avlod, bevosita qon-qarindosh, katta, erkak. 
Leksemalardagi UGM s e m e m a deyiladi. Demak, umumiylikning mohiyati ma’lum bir umumiylikni o`ziga o`xshash va farqli 
umumiyliklar bilan munosabatidagina ochilishi mumkin. 
Sh. Shahobiddinova ishida XGM va UGMlar atroflicha talqin qilingan. Jumladan, son kategoriyasi shakllarining XGM va 
UGMlari. 
[-lar] ning XGMlari: 
a) ko`plik - Unda shirin - shirin bananlar bor (Sh. Yul.); 
b) jamlik - ishchilar sinfi - ishchi sinfi; 
d) bog`liqlik va o`xshashlik - Avvalgi sarvigullar o`qishni tugatishdi (Sh. Yul.); 
e) taxmin - Soat beshlarda keldi; 
f) kuchaytirilgan ma’no - Tillarimga ko`cholmaydi bo`g`zimdagi azobim... (U. Azimov). 
[o] shakl XGM lari: 
a) jamlik - Gadoning dushmani gado bo`ladi (A.O.); 
b) ko`plik - Majlisga yigirma kishi keldi (aniq ko`plik); U qishloqda uch - to`rt kun qoldi (noaniq ko`plik); 
d) birlik ifodalash - bunda ko`rsatish olmoshlari, "bir" so`zi ko`proq ishtirok etadi: Ushbu yodgorlikka murojaat qilar ekanman, 
mening maqsadim bitta... (O.Matjon). 
Demak, son kategoriyasi shakllari uchun quyidagi UGMlarni ko`rsatish mumkin: [-lar] UGMsi─bo`linuvchan/ bo`linmas sifat va 
noaniq miqdor ifodalash. [o] UGMsi ─ bo`linmas va aniq/ noaniq miqdor ifodalash. 
Bo`linuvchanlik/ bo`linmaslik deganda, quyidagini tushunish kerak: har bir xususiylik alohidalik ekanligini ko`rib o`tdik. 
"Qovunlar" degan so`zshakli bir necha qovunlarni atab keladi."Qovunlar" so`zshakli bir to`plamni ifodalaydi va u bir necha 
alohidaliklarga bo`linadi. "Ahmadlar" deganda Ahmad va unuing o`rtoqlari, oilasi... tushuniladi. Ya’ni Ahmadlar  bir to`plamni ifodalaydi
va bu to`plam bo`linuvchan. "Suvlarni stolga qo`ydi" deganda kola, mineral suvlar... tishuniladi. "Toshkentlarni kezib chiqdi" 
so`zshakl Toshkentni bo`lib beryapti, tumanlari hisobga olingan. "Tillarimga ko`cholmaydi bo`g`zimdagi azobim" misrasida til, gap, so`z, 
og`iz ajratib berilgan. Shuning uchun "ishchi sinfi" va "ishchilar sinfi"; "o`qituvchi odati" va "o`qituvchilar odati" kabi so`z birikmalarida 
birlik va ko`plik son ma’nolari yaqinlashsa ham, orasida nozik farq bor. "Ishchilar"da sifatiy bo`linuvchanlik sezilib turadi. Birlik sonda
yaxlitlik ma’nosi ko`proqdir. Demak, bir jihatdan birlik va ko`plik son ko`plik sonning bo`linuvchanlikni ta’kidlashi, birlik sonning esa 
yaxlitlikni ko’rsatishi bilan qarama-qarshi turadi. Miqdoriy jihatdan esa birlik son birlik, aniq/noaniq miqdorni ifodalay olishi bilan 
hamisha noaniq miqdoriy ko`plikni ifodalovchi ko`plik son shakliga qarama - qarshi turadi. Shuning uchun "Bu kitobni ol", "Stol ustida 

---

68 
to`rt kitob bor", "Kitob - bilim manbai" gaplarida 3 xil ma’no voqelangan: Kitoblar so`zshakli hech qachon aniq miqdorni ifodalay olmaydi.
Quyidagi gaplarni qiyoslang: 
Uch kun (uch kunlar)dan keyin keldi; 
O`ninchi yil (yillar)da tug`ildi. 
Shuning uchun birlik sonning umumiy grammatik ma’nosi quyidagicha ko`rsatilishi mumkin: birlik ─ aniq yo noaniq 
miqdorni bo`linuvchan/ bo`inmas
ma’noda berish. Ko'plik sonning ma'nosi ─ noaniq miqdoriy ko`plikni bo`linuvchan sifatda berish. Mana shu umumiy
grammatik ma’nolar bilan birlik va ko`plik morfologik son shakllari til tizimida, ongimizda yashaydi. Bu umumiy ma’nolar nutqda
muayyan moddiy shakllarda cheksiz rang-baranglikda voqelanadi. 
Ko`rib o`tdikki, daraxt umumiyligi o`ta sodda va u "o`simlik + tana + shox"dan iborat, xolos. Lekin borliqdagi milliard 
daraxt behad rang - barang. Xuddi shunday ko`plik sonning ma’nosi "miqdoriy noaniq ko`plik + sifatiy bo`linuvchanlik" kabi 
soddadir. Nutqda esa u milliard xususiy ko`rinishlarda voqelanadi. Birlik sonining ma’nosi "miqdoriy aniq/noaniq ko`plik + sifatiy 
bo`linmas" kabidir. Lekin yuqorida ko`rsatilgan UGM nutqda XGM sifatida voqelanar ekan, u umumiylik bilan xususiylik orasida
oraliq ma’nolar yotadi. Oraliq ma’nolar xususiy ma’nolar uchun ma’no tiplari, ya’ni "o`xshash ma’nolar majmuasi", UGM uchun esa 
"umumiylikning ko`rinishlari", turlari mavqeida bo`ladi. Chunonchi, birlik sonning UGMsi "aniq / noaniq va birlik" kabi ma’nolarni o`z 
ichiga oladi. Va UGM XGM sifatida voqelanguncha yuqorida ko`rsatilgan aniqlik, noaniqlik, birlik kabi uch OGM ma’noning biridan 
o`tadi. Chunonchi,
XGM OGM UGM 
Bu kitobda birlik aniq/noaniq 
Uch kitobda aniq sifatiy bo'linmas 
Kitobda ko`plik miqdor 
shunday yozilgan. noaniq
OGM hamisha so`zning lug`aviy ma’nosi, matn, qurshov bilan aloqador bo`ladi. Chunonchi, [-lar] ko`plik sonning umumiy 
ma’nosi -"sifatiy bo`linuvchan, miqdoriy noaniq ko`plik" UGMsi bir necha OGMga ega. Bulardan asosiylari: 
1. Bir yoki turli jinsdagi predmetlarning NMK(noaniq miqdoriy ko’rsatkichi)ni ifodalash (kitoblar, odamlar...); 
2. O`lchanmas moddalarni alohidaliklarga ajratib noaniq miqdoriy ko`plikni ko`rsatish (Toshkent suvlari...); 
3. Turli tur va jinslardan iborat NMKni ko`rsatish  (yog`lar-sariq yog`, paxta yog`i; ichimliklar-aroq, mineral suv, kola); 
4. Narsani yondoshlari bilan birgalikda NMK sifatida ifodalash (Ahmadlar keldi; Toshkentlarni aylandik.); 
5. Taxmin ifodalash: 70- yillar; 
6. Bo`linmasni bo`linuvchan etib ko`rsatib, ekspressiv ma’no berish (Yuraklarimga to`kildi). Mana shunday har bir
morfologik shaklda XGM, OGM va UGMlar mavjud bo`ladi. Siz 1940-80-yillarda nashr etilgan darsliklarda tanishgan grammatik 
shakllarning ma’nolari asosan XGM va OGMlardir. UGMlarni ochish bosqichiga o`zbek tilshunosligi endi ko`tarilmoqda. Jumladan,
ushbu mavzular mana shu UGMlarni ochishga bo`lgan ilk qadamlardan biridir. 
Shunday xulosaga kelish mumkinki, UGM til birligining minglab turli xil matnlarda yuzaga chiqadigan va bevosita 
kuzatishda berilgan xususiy grammatik ma’nolari (XGM)ning umumiy yig`indisi emas, XGMlar negizida yotgan, XGMlarga nisbatan 
umumiylik vazifasini o`taydigan ma’nodir. 
XGMlar bilan UGMlar orasidagi munosabat bilvositadir. Bu ikki bo`g`inni bog`lovchi ma’no tipi ─ bu OGMdir.