B. M. Azizov, I. A. Israilov, J. B. Xudoyqulov

(N-1)
ikki qismga 
ajratiladi: -variantlar uchun erkinlik darajasi (
l-1
) va tasodifiy variatsiya 
(N-l)
. 
N-1
= (
l-1
) + 
(N-l) 
Dala tajribasi ma‘lumotlariga ko‗ra og‗ishlar kvadrati yig‗indisi – 
statistik kompleksda
l
–
variantlar va 
n –
takrorlashlar bilan – odapda 
quyidagicha tartibda joylashadi . Dastlabki jadvalda takrorlanishlar
P
1
 
va 
variantlar 
V
bo‗yicha yig‗indi va barcha kuzatishlarning umumiy 
yig‗indisi 

X
aniqlanadi. So‗ngra quyidagilar hisoblanadi :
1) kuzatishlarning umumiy soni
V=ln 
; 

2) korrektirlovchi omil (tuzatish) C= (

X
)
2
: N
 
; 
3) kvadratlar umumiy yig‗indisi C
Y 
= 

2
X
-
C ; 
4) takrorlashlar kvadrati yig‗indisi C
P 
= 

2
P
: 
l
– C
; 
5) variantlar kvadrati yig‗indisi S
V 
= 

V
2 
: 
n- C
;
6) xatolik (qoldiq) uchun kvadratlar yig‗indisi
S
X 
= C
Y 
–
C
P
–
S
V .

---

264 
Ikkita ohirgi kvadratlar yig‗indisini S
V
va
C
Z 
ularga mos 
erkinlik 
darajasiga 
bo‗linadi, ya‘ni variatsiyaning bir erkinlik 
tenglashtiriladigan holatga keltiriladi.
Baholash variantlar dispersiyasi s
2
V
ni xatolar dispersiyasi
s
2
bilan
F =
2
2
s
s
V
kriteriyasi bo‗yicha taqqoslash yo‗li bilan olib boriladi. 
SHunday qilib taqqoslash birligida baza sifatida tadqiqotning tasodifiy 
xatoligini aniqlash imkonini beruvchi tasodifiy dispersiyalar o‗rtacha 
kvadrati qabul qilinadi.
SHu bilan birga tasavvurlar tekshiruvchi nolinchi gipoteza sifatida 
xizmat qiladi : barcha o‗rtacha tanlamalar yagona genial o‗rtachaning 
baholari hisoblanadi, va shunga ko‗ra ular orasidagi farq ahamiyatsiz. 
Agar F
haq 
= 
2
2
s
s
V
< F
naz 
bo‗lsa u holda nolinchi giroteza N
0
: d = 0 inqor 
etilmaydi, barcha o‗rtacha tanlamalar o‗rtasida sezilarli farq yo‗q, va bu 
bilan tekshiruv yakunlanadi. F
haq 
= 
2
2
s
s
V

F
naz 
bo‗lganda nolinchi gipoteza 
inqor qilinadi. Bu holatda NCP bo‗yicha ko‗shimcha ravishda ayrim 
og‗ishlarning ishonchliligiga baho beriladi va qaysi o‗rtachalar orasida 
sezilarli farq borligi aniqlanadi. Tajribada qabul qilingan ahamiyatlilik 
ko‗lami uchun F kriteriyasining nazariy ahamiyati variantlar dispersiyasi
va tasodifiy dispersiyalar uchun erkinlik darajasini hisobga olgan holda 
ilovaning 2-3 jadvallaridan topiladi. Ko‗pchilik hollarda 5 % tanlanadi, 
jiddiy yondashil-ganda esa 1.0% yoki xatto 0.1 % ahamiyatlilik 
ko‗rsatkichidan foydalaniladi. 
Umumiy prinsiplar mavjud bo‗lganda har xil modellar yoki 
tadqiqot olib borish metodikasi va sharoiti muqum sxemalar bo‗lishi 
mumkin. Bir omilli tadqiqotlar uchun dispersion tahlilning umumiy 
sxemasi 
47– jadvalda keltirilgan. 
47-jadval 
Bir omilli tadqiqotlarda dispersion tahlilning umumiy sxemasi
Tadqiqot turi 
Kvadratlar yig‗indisi (maxrajda ) va erkinlik darajasi (suratda) 
umumiy 
Takrorlashlar 
(qatorlar) 
ustunchalar 
variantlar 
Qoldiq 
(xatolar) 
Tartibsiz tak-
rorlashlar 
usuli 
bo‗yicha olib 
1
