B. M. Azizov, I. A. Israilov, J. B. Xudoyqulov

 
 
 
O‘rtachalar orasidagi muhim farqlarni
baholash 
 
F kriteriyasi faqat o‗rtachalar orasida farq mavjudligini belgilab 
beradi, ammo qaysi o‗rtachalar orasida bu farq mavjudligini ko‗rsatmaydi. 
SHuning uchun agar mavjud variantlar F kriteriyasi bo‗yicha umumiy 
baho berilishi boshqalardan keskin farq qiluvchi (F
haq

F
naz
) variantlar 
mavjudligini ko‗rsatadi va o‗rganilayotgan to‗plamda parametrlar tengligi 
to‗g‗risidagi no‗linchi gipotezada inqor etiladi, u holda qaysi variantlarga 
muhim farqlar to‗g‗ri kelishi to‗g‗risida aniqlik kiritilib olinishi lozim. 
Qachonki F
haq 

F
naz
bo‗lsa va shundan kelib chiqib nolinchi gipoteza rad 
etilganda xususiy farqlarni baholash olib borilmaydi. Bunday hollarda har 
qanday juftliklar orasidagi farqlar tajriba xatoligi atrofida bo‗ladi. 
Tajriba ishlari amaliyotida o‗rtachalar orasidagi muhim farqlarni 
aniqlashni bir necha usullari ko‗llaniladi. Ulardan nisbatan keng 
ko‗llaniladiganlarini ko‗rib chiqamiz. 
1.
O‘rtacha farqlar o‘rtasidagi eng kichik muhim farqlanishni 
ahamiyatini baholash
(NCP).
Agar tajribada variantlar soni 
l
ta bo‗lsa, u 
holda o‗rtachalar orasidagi farq quyidagi formulada aniqlanadi:
2
)
1
(

l
l

---

268 
Ular orasida muhim va muhim bo‗lmagan farqlar bo‗lishi mumkin. 
NCP = ts
d
kriteriyasi ikkita tanlama farqidagi eng kichik xatolikni 
khrsatishi mumkin. Agar haqiqiy farq
d

NCP
bo‗lsa, u holda muhim 
ahamiyatli, agar
d< NCP
bo‗lsa muhim emas, ya‘ni ahamitsiz. 
NCP
ni aniqlash uchun dispersion tahlil natijalariga ko‗ra hisoblash 
zarur: 
O‗rtachalar umumlashtirilgan xatosini
S
х
= 
n
s
2
O‗rtachalar farqi xatosi
S
d 
=
n
s
2
2
 
Tajriba ishlarida variantlar bo‗yicha o‗rtachalarni parallel 
taqqoslash amalga oshiriladi va farqlanishlar bo‗yicha xatoliklar yuqorida 
keltirilgan formulalar bo‗yicha aniqlanadi. Biroq ba‘zan, masalan 
tajribada nazorat varianti bo‗lmaganda variantlar bo‗yicha o‗rtacha hosilni 
tajribaning o‗rtacha hosili bilan taqqoslashga zarurat vujudga keladi. Bu 
holda o‗rtachalar farqi bo‗yicha xatolikni quyidagi formula bo‗yicha 
hisoblanadi: 
S
d
 = 
n
l
l
s
)
1
(
2

= S
х
l
l
1

Ba‘zan bir xilo‗lchamda bo‗lmagan turli komplekslarni, qaysiki 
o‗rtachalari aniq bo‗lmagan guruhlarni taqqoslashga to‗g‗ri keladi. Bunday 
hollarda farqlar xatoligi quyidagi formula bilan hisoblanadi :
S
d
 =
2
2
1
2
n
s
n
s

=
2
1
2
1
2
n
n
n
n
s


bu erda s
2
–dispersiya tahlili jadvalidan olinadigan o‗rtacha kvadrat
qoldig‗i; 
n
1,
n
2 
– taqqosdanayotgan guruhlardagi taqqoslanishlar soni; 
Agar n
1 
= n
2
bo‗lganda formula quyidagi ko‗rinishda bo‗ladi: 
S
d
 =
2
1
2
1
2