B. M. Azizov, I. A. Israilov, J. B. Xudoyqulov

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

262 
 
 
XV-bob.Ma‘lumotlarni Dospexov 
 usulida dispersion taxlil qilish 
 
 
 
Bugungi kunda tadqiqotlarni sifati va ishonchlilik darajasi ularni 
uslubiy jixatdan to‗g‗ri bajarilishiga bog‗liq. Tajribalarning to‗g‗ri 
bajarilishi, olingan ma‘lumotlarning ishonchli yoki ishonchli emasligi bir 
qator statistik tahlillar bo‗yicha aniqlanadi. 
Statiskik tahlilga oid ko‗plab savollarga ―dispersion tahlil‖ deb 
nomlangan usul yordamida aniqlik kiritiladi. ―Dispersiya‖-ajralish, 
yoyilish degan ma‘noni bildiradi.
Dispersion tahlil usuli qishloq xo‗jaligi va biologiya tadqiqotlari 
uchun birinchi bo‗lib ingliz olimi R.A. Fisher tomonidan ishlab chiqildi va 
amaliyotda tadbiq etildi, qaysiki o‗rtacha kvadratlar munosibatining 
taqsimlanish qonuni kashf qilindi : 
F
s
s

2
2
2
1
s
2
1
- tanlamalar o‗rtacha kvadrati, s
2
2
- ob‘ektning o‗rtacha kvadrati . 
Dispersion 
tahlil 
tadqiqotlarni 
rejalashtirish 
va 
uning 
ma‘lumotlarini statistik ishlov berishda keng ko‗llaniladi. Agar avval 
matematikaning xizmati tadqiqot ma‘lumotlarini tahlil qilish bilan 
chegaralangan bo‗lsa, R.A. Fisherning ilmiy ishlari uning imkoniyatlarini 
yanada 
kengaytirdi, 
va 
bugungi 
kunda 
tajribalarni 
matematik 
interpretatsiya va dispersion tahlil ta‘lablariga ko‗ra statistik rejalashtirish 
tadqiqotchini qiziqtiruvchi savolllarga muvofaqiyatli javoblar olishning 
zarur shartlari hisoblanadi. Tadqiqot rejasini statistik asoslanishi natijalarni 
matematik tahlil uslubini ham belgilaydi. SHuning uchun zamonaviy 
tadqiqotlarda dispersion tahlil asoslarini bilmay turib tajribalarni to‗g‗ri 
rejalashtirib bo‗lmaydi. 
Dispersion tahlilda bir vaqtning o‗zida yagona statistik kompleksni 
tashkil qiluvchi, mahsus ishchi jadvalda rasmiylashtirilgan bir qancha 
tanlamalarning (variantlarning) ma‘lumotlariga ishlov beriladi. Statistik 
kompleks strukturasi va uning keyingi tahlillari tadqiqot sxemasi va 
metodikasida aniqlanadi. 

---

263 
Dispersion tahlilning mohiyati og‗ishlar (farqlar) kvadrati umumiy 
yig‗indisi va erkinlik darajasi umumiy soniga ko‗ra bo‗laklarga tadqiqot 
strukturasiga mos keluvchi komponentlarga ajratiladi va ta‘sirlarning 
ahamiyatini baholash va F – kriteriyasiga ko‗ra o‗rganilayotgan 
omillarning o‗zoro ta‘siri aniqlanadi. 
Agar bir omilli statistik komplekslar bir necha bir biriga bog‗liq 
bo‗lmagan, mustaqil tanlamalardan tashkil topadi, masalan vegetatsion 
tajribalarda
l
–
variantlar bo‗lganda, u holda yakuniy belgilar umumiy 
o‗zgaruvchanligi, o‗lchanayotgan kvadratlar umumiy yig‗indisi
S
Y
, 
ikki 
komponentga ajraladi: tanlamalar bo‗yicha
C
V
va tanlapma ichida 
C
Z
variatsiya. SHundan kelib chiqqan holda belgilar o‗zgaruvchanligining 
umumiy shakliga ko‗ra quyidagicha ifodalanishi mumkin : 
S
Y
 = C
V 
+ C
Z 
Bu erda tanlamalar orasidagi variatsiya o‗rganilayotgan omillar
harakatiga asos bo‗lishini ko‗rsatadi, tanlama ichidagi dispersiya esa 
o‗rganilayotgan tanlamalardagi tasodifiy variatsiyalarni, ya‘ni tadqiqot 
xatosini haraeterlaydi. 
SHuningdek erkinlik darajasining umumiy soni