Азярбайъан республикасынын тящсил назирлийи

Elmi idrakın inkişafında uyğunluq prinsipi. Bunu izah etmək üçün elmi biliyin inkişafı haqqındakı əsas konsepsiyalara nəzər salaq :
-kumulyativ nəzəriyyə. Tərəfdarlarının fikrincə elmi biliyin inkişafı kumulyativ ( yığma ) xarakter daşıyır. Dəlil kimi bu nəzəriyyənin təmsilçiləri buna istinad edirlər ki , elmi biliyin çağdaş vəziyyəti və statusu bu fikri təsdiqləyir . Belə bir təəssürat yaranır ki, elmi biliyin inkişafı düz və rəvan bir yolla gedir. Bu yolda müəyyən yayınmalar, sapmalar, əyrintilər olsa da onlara məhəl qoymaq lazım deyildir .
Paradiqmatik nəzəriyyə. Bu konsepsiyanı Amerika alimi Tomas Kunun adı ilə bağlayırlar çünki o, Kunun adını çəkdiyimiz əsərində geniş və müfəssəl şərh edilmişdir. Ədalət naminə qeyd etməliyik ki, bu konsepsiya Kundan xeyli əvvəl rus alimi S. R.Mikulinskinin 1964-cu ildə “Voprosi filosofii“ jurnalında çap edilmiş məqaləsində şərh edilmişdir. Çox qısaca konsepsiyanın məğzi bundan ibarətdir: elmi biliyin inkişafı ikimərhələli bir prosesdir. Birinci mərhələni Kun normal mərhələ adlandırır. Bu mərhələ müxtəlif səbəblər üzündən uzun bir zaman kəsiyində də baş verə bilər. digər halda qısa bir zamanda da. Həmin dövrün xarakterik xüsusiyyəti odur ki, bu müddətdə baş verən və ya aşkarlanan obyektlər, onların xassə və əlamətləri alimlərin və praktik işçilərin sərəncamında olan elmi alətlərin tətbiqi ilə qalıqsız təfsir və izah edilirlər, təəccüb doğuracaq bir məqam qalmır .
İkinci yol daha uzun zaman kəsiyində baş verir. Bu halda köhnə paradiqmanın ehtiva etdiyi nəzəriyyələr, prinsiplər, postulatlar, yanlış olduqlarından və ya yeni, daha yenilərlə əvəzlənirlər .
Pozitivist nəzəriyyə. XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəlinci onilliklərinin məhsulu olan bu nəzəriyyənin yaradıcıları fransız Oqyust Kont və ingilis Herbert Spenser sayılırlar. Pozitivistlərin əsas məhək müddəaları budur ki , hər bir pozitiv elm özü qarşılaşdığı problemlərin nəzəri-fəlsəfi aspektini özü həll edir, ona görə də xüsusi bir fəlsəfənin mövcudluğuna ehtiyac yoxdur. Pozitivist ruhda böyüyən və fəlsəfi cəhətdən formalaşan T. Kun sözügedən bu ziddiyyəti qavramış və buna reaksiya olaraq adıçəkilən əsərini yazmışdır. Kun konsepsiyasının bir sıra çatışmazlıqlarına baxmayaraq, onun böyük uğuru elmi biliyin, yeni elmi biliyin istehsalı mexanizmi və qanunauyğunluqlarının adekvat tədqiqindən ibarətdir. Əsərdə elm tarixinə məntiqi və konkret yanaşma üstünlük təşkil edir .
Reduksionist nəzəriyyə. Reduksionizm bütün elm sahələrində mövcud olan və ya meydana çıxan, materiyanın konkret struktur səviyyəsinə aid olan fenomeni daha sadə təşkil formalarına aid olan qanun, nəzəriyyə və xassələrlə izah etməkdən ibarətdir. Onlar hesab edirlər ki, mikrosəviyyədə olan bütün xassələri tam və adekvat izah edən bir modelin olması makrosistemin də adekvat izahının olmasının təminatıdır.
Ötəri toxunduğumuz bu konsepsiyaların heç birini nə qeyd-şərtsiz qəbul etmək , nə də eyni dərəcədə kənara atmaq mümkündür . Bütövlükdə olmasa da onların hər birində şəksiz rasional məqamlar vardır və məqbul sayılmalıdır. Həmin rasional məqamlar elm fəlsəfəsində “uyğunluq“ adlanan qanun ətrafında cəmlənir.
Nəzəriyyənin formalaşması mexanizmi. Nəzəriyyə nədir sualını cavablandirmaq xeyli ağır və çətin bir vəzifədir. Bu çətinlik iki məqamla bağlıdır: birincisi, nəzəriyyə kateqoriyası bütün elm sahələrində tədqiqat obyekti olduğuna görə, onunla müxtəlif bilik sahələrinin təmsilçiləri məşğul olurlar. Məzmunları önə çəkilir, bu baxımdan da həmin nəzəriyyə haqqında fikir söylənilir: o, ya məqbul sayılır, yaxud qeyri – məqbul, ya həqiqət sayılır, yaxud yanlış, ya dəstəklənir yaxud da rədd edilir. Nəzəriyyə mürəkkəb sistem olduğundan mübaliğəsiz demək olar ki, o şüurun, elmi biliyin bütün formaları ilə bu və ya digər əlaqədədir. Bunları sadədən mürəkkəbə prinsipinə uyğun olaraq aşağıdakı kimi sıralamaq olar: faktlar, anlayış, (xüsusi elmi və ümumelmi anlayışlar), mühakimə, əqli nəticə, fəlsəfi kateqoriyalar, ideya, problem, prinsip, simvollar, riyazi əməliyyatlar və qaydalar, hipoteza, qanunlar, paradiqmalar .
Nəzəriyyə gerçəkliyin ideallaşdırılmış inikasıdır. Nəzəri təfəkkür idrakda formalaşan və istifadə edilən anlayış və abstraksiyaların təbiəti, funksional xüsusiyyətləri haqqında düşünmək və müəyyən konseptual mövqe nümayiş etdirmək hər bir elm sahəsinə xasdır. Təsadüf deyildir ki, bu problemə müxtəlif bilik sahələrinin ən görkəmli nümayəndələrinin elmi yaradıcılığında ön yerlərdən birini tutur. Nəzəriyyə elmi bilik sahələrinin yetkin mərhələsinin məhsulu kimi yaranır. Bu da çox təbiidir, çünki hər bir elmin məhz ilkin səviyyəsində nəzəriyyənin formalaşmasının dayaqları olan nəzəri-məntiqi formalar təşəkkül tapır . Heç bir nəzəriyyə gerçəkliyin bu və ya digər sahəsinə daxil olan obyektlərə xas olan bütün səviyyələrdən və laylardan olan müxtəlif xarakterli və məzmunlu əlaqələri tam şəkildə inikas etdirə bilməz. Əslində qneseoloji məqsədlərə uğurla nail olmaq üçün bu heç lazım da deyil, çünki qarşıya qoyulan hər bir koqnitiv vəzifə müəyyən tipli və müəyyən məzmunlu bu konkret aspektdən mühüm xarakterli əlaqə və xassələrin öyrənilməsi vacibdir .
Bütün digər əlaqələrdən bu hal üçün lazım olmadiqlarına görə, sərfnəzər edilir. Lakin bu sərfnəzər, empiriklərin düşündükləri kimi ixtiyari xarakterli ola bilməz. Əgər biz bu ixtiyari metoddan istifadə edərək hərəkət etsək, onda Lokkun dediyi vəziyyət yaranar. Əgər “insan“ və “ay“ sozləri ilə işarə edilən mürəkkəb ideyalardan onları fərqləndirən cəhətləri atsaq , onlar üçün ümumi olanları saxlasaq və onlardan yeni mürəkkəb bir ideya yaratsaq və ona “heyvan“ adi versək onda insanla yanaşı müxtəlif digər varlıqları da ehtiva edən ümumi termin yaratmış olarıq. Bu yolla biz yalnız sadə empirik anlayışlar yarada bilərik, cunki burada ayrılan xassələr hissi-qavrayış xarakterlidirlər .
Nəzəriyyələrin təsnifatı prisipləri. Əvvələn qeyd etməliyik ki, nəzəriyyənin bu və ya digər təsnifatı o zaman işlək və məhsuldar olar ki, o, genetik, məzmun və funksional baxımdan bir – birinə oxşar, qohum hadisələr qrupuna aid olsun. Bu halda nəzəriyyələri müəyyən siniflərə, tiplərə və növlərə ayırmaq məqbuldur. Təsnifatın əsasında nəzəriyyənin tədqiqat prinsipinə xas olan obyektiv xassə və münasibətlərin xarakterik cəhətləri götürülməlidir. Bu baxımdan elmdə mövcud olan nəzəriyyələri iki böyük sinifə ayırırlar: məntiqi – riyazi nəzəriyyələr və gerçəkliyin müxtəlif sahələrindən, müxtəlif yol və vasitələrlə toplanmış konkret empirik materialları tədqiq edən nəzəriyyələrə. Birinci sinifdən olan nəzəriyyələrə cəbri və həndəsi nəzəriyyələr, çoxluqlar nəzəriyyələri, bir sözlə bütün məntiqi – riyazi nəzəriyyələr aiddir ki, bunlar riyaziyyat vı riyaziyyatla baglı elmi biliyin təməli funksiyasını yerinə yetirirlər.
Nəzəriyyələrin başqa bir təsnifatında onları fenomenoloji və qeyri fenomenoloji növlərə ayırırlar. Bu bölgünün əsasında nəzəriyyənin funksional inkişaf dərəcəsi durur. Əgər nəzəriyyə yalnız müşahidə edilən funksiyanı yerinə yetirirsə, onların mahiyyətinin açılması və izahı ilə məşğul deyilsə, bu cür nəzəriyyələrə fenomenoloji nəzəriyyələr deyilir.
Nəzəriyyənin qurulması metodları. Hər bir nəzəriyyənin qurulması üçün müvafiq hadisələr və proseslər sahəsində təməl funksiyalar yerinə yetirən anlayışları müəyyənləşdirmək, onları simvolik şəkildə ifadə etmək, bu anlayışlar arasında koordinasiya və subordinasiya əlaqələrini aydınlaşdırmaq zəruridir. Nəzəriyyənin qurulmasında hələ nəzəri izahını tapmamış və deməli, nəzəri bilik sferasına daxil olmamış empirik məlumatların da müəyyən rolu vardır. Nəzəriyyənin empirik imkan şərtləri adlanan bu məlumatlar sırasına əvvələn, bu və ya digər bilik sahəsində qoyulan və həyata keçirilən təcrübədə alınan pərakəndə məlumatlar, sonra da həmin məlumatlar kütləsinin empirik ümumiləşdirilməsi vasitəsilə alınan empirik qanunlar daxildir.
Empirik qanunlar təbiəti etibarı ilə təzahüri xarakter daşısalar da , nəzəriyyənin qurulmasında önəmli rol oynayırlar. Biliyin nəzəri bazisi və dünyanın elmi mənzərəsi elementləri çıxış anlayışları, prinsipləri və hipotezaları fərqləndirməklə nəzəriyyənin qurulması üçün zəruri olan prinsiplər, postulatlar, irəli sürülən hipotezalar nəzəriyyənin əsasını təşkil edirlər. Bunlar da öz növbəsində iki qrupa bölünür: birincilər sırasına köhnə, artıq qismən, ya bütövlükdə məlum olan anlayışların dəyişmiş şəraitə ekstrapolyasiyası aid edilir; ikincilər sırasına isə, prinsipcə yeni olan, elmi biliyin inkişafının tələbi ilə nəzəriyyəyə daxil edilən, yeni “elmi alətlər “ aid edilir.
XÜLASƏ:
Məqalə nəzəriyyənin elmi idrak üçün olan əhəmiyyətindən bəhs edir. Bu anlayış nəzəri biliyin bütün əvvəlki pillələri arasında ən sonuncusu və ən əhəmiyyətlisidir .
Резюме:
Статья посвящена анализу роли теории в научном познании. В этом понимании теоретические знания являются самыми верхними и значимыми среди всех предыдущих ступеней познания.
Summary:
This article analyzes the role of theory in scientific knowledge. In this understanding of the theoretical knowledge are the most important and top of all the previous stages of cognition.
Ədəbiyyat siyahısı
1. Əhmədli C. Nəzəriyyə , onun tipləri və funksiyaları. Bakı: 2008, 238 s.
2. Məmmədov Ə. Rasionallıq və qeyri rasionallıq. Bakı: 2010, 880 s.