Азярбайъан республикасынын тящсил назирлийи

TARİXİ ZAMAN
dos. Əlizadə Bilal Xuxabaxış o.,
Fəlsəfə kafedrası, Bakı Dövlət Universiteti
Fəlsəfi fikrin aktual peoblemlərindən olan məkan – zaman anlayışlarının təhlili fəlsəfədə hər zaman diqqət mərkəzində olmuşdur. İdrak və mədəniyyətin inkişaf tarixinin təhlili göstərir ki, məkan və zaman anlayışları mifoloji, dini, natur – fəlsəfi və elmi dünyagörüşünün konsepsiyasında həmişə mövcud olmuşdur. Fəlsəfi fikir tarixində bu anlayışlar müxtəlif epoxa və cərəyanlara aid filosof və mütəfəkkirlərin təhlil obyekti olmuşdur.
Məkan və zaman problemi Q.V.Hegelin, K.Marksın, S.Kantın, F.Engelsin, İ.Nyutonun, A.Eynşteynin və digər filosof və alimlərin əsərlərində geniş tədqiq olunmuşdur.
Azərbaycan alim – filosofları da məkan – zaman probleminə öz tövhələrini vermişlər. Professor C.Əhmədli, prof. Ə.Məmmədov, Ə.Abbasova Z.Hacıyev, J.Feldman, M.Axundov, V.Nəsirova və s. elmi – tədqiqat işlərini uğurlu hesab etmək olar.
Bu məqalədə məqsəd varlığın əsas mövcudluq formasından biri olan sosial zaman və onun spesifik təzahürü kimi tarixi zaman haqqında fikirləri bölüşməkdir.
Zaman ümumfəlsəfi anlayışı materiyanın mövcudlud forması olmaqla bərabər, tarixi zamanın müəyyən edilməsində mühüm metodoloji rol oynayır. Burada əsas məsələ tarixi zamanın obyektivliyidir yəni, onun insandan və bəşəriyyətdən asılı olmayaraq mövcud olmasıdır. Digər tərəfdən tarix fəlsəfi zamanın bu şəkildə tədqiqi ilə kifayətlənə bilməz. Başqa təbii və humanitar elmlər kimi tarix fəlsəfəsi də zaman anlayışına öz predmeti baxışından yanaşır. Bu anlamda tarix fəlsəfəsi sosial zamanın universal şəxsiyyətini verir, onun qneosoliji və ontoloji səpkilərini araşdırır. Tarix fəlsəfəsi ilə məşğul olan bir sıra filosoflar zaman anlayışının təhlilini verməyə səy göstərmişlər.
Tarixi prosesin fəlsəfi təhlili məsələlərinə geniş yer ayıran alman filosofu K.Yaspers zamana antoloji səpkidə yanaşır. K.Yaspers dünya tarixinin əsas istiqamətlərini müəyyən edərkən “ox dövrü” anlayışını tətbiq etmişdir. O, bu dövrü yalnız empirik yolla, etiqaddan asılı olmayaraq, bütün insanlar üçün əhəmiyyət kəsb edən fakt kimi götürürdü. K.Yaspersin fikrincə, “ox dövrü” b.e.ə. beş yüz illik dövrü əhatə edir. Bu dövrdə bəşəriyyətin həyatında dərin keyfiyyət dəyişiklikləri baş verir və müasir insan tipi meydana gəlir. “Ox dövrü” həm də bir sıra qeyri – adi hadisələrlə əlamətdardır. Çində Konfutsi və Lao – Tszı kimi filosoflar yaşamışdır. Hindistanda Upaniçadlar və Budda təlimi yaranmışdır. Həmin dövrdə dünyaya xeyir və şərin mübarizəsi gedirdi və Zərdüşt peyğəmbər sülh haqqında nəsihətlər, Fələstində İliya, İsayya, Jenemiya və başqa peyğəmbərlər çıxış edirdilər. Yunanıstanda bu, Homer, Heraklit, Platon kimi filosofların, Frikidid və Arximedin zamanı idi. Yuxarıda adları qeyd olunan şəxslər Çində, Hindistanda və Qərbdə bir – birindən asılı olnayaraq fəaliyyət göstərmişlər. [1, s.29]
Bu dövrdə bütün bu ölkələrdə insan öz varlığını, özünü və imkanlarının sərhədlərini dərk etməyə başlayır. “Ox dövrü” bəşəriyyətin vəhdətə doğru, mədəniyyətlərin qarşılıqlı təsirinə doğru, hər bir mədəniyyətin özünəməxsusluğunu itirməy doğru hərəkətini göstərir. K.Yaspers belə bir nəticəyə gəlir ki, “çıxış nöqtəsi kimi qəbul olunan “ox dövrü” bütün əvvəlki və sonrakı inkişaf dövrlərinə verilən sualları və onların miqyaslarını müəyyən edir.” [1, s.39]
Tarix fəldəfəsi müəyyən zaman ərzində inkişaf edən cəmiyyəti, tarixi subyektlərin fəaliyyətini, sosial prosesləri və fenomenləri, onların qarşılıqlı əlaqəsi və inkişafı halında öyrənir. Buna görə də, insanların zamanı necə başa düşdüyünü, onun sosiumun həyatındakı rolunu aydınlaşdırmaq çox vacibdir. Həm də qeyd etmək lazımdır ki, sürətlə inkişaf edən, dinamik xarakterli müasir dövrdə “zaman” sözü ən tez – tez işlədilən anlayışlardan biridir. Bu konteksdə yanaşdıqda, göstərilməlidir ki, biz, həmişə harasa tələsirik. Hətta bir çox gündəlik vəzifələri həll etməyə belə vaxtımız çatmır. Odur ki, təkcə sutkanı, eləcə də saatı və dəqiqəni nəzərə alırıq. Zaman, vaxt, sözün əsl mənasında, uçur. Lakin zamana bu cür diqqət yetirilməsi bütün dövrlərdə eyni olmamışdır. Daha dəqiq desək, insanlar zamanı anlamağa lap keçmişdən başlasalar da, hər bir tarixi dövrdə onu müxtəlif cür qavramışlar. Bu mənada, zamanın bugünki qavranılması qədim dövr və orta əsrlər ilə müqayisədə, ciddi surətdə fərqlənir. Məsələ burasındadır ki, zaman haqqında təsəvvürlər onun gedişatının və geridönməzliyinin təşəkkül tapma və inkişaf anlayışları ilə sıx bağlıdır. Lakin,insanlar dünyada hər çeyin formalaşdığını, dəyişdiyini və inkişaf etdiyini heç də həmişə dərk etməmişlər.
Professor Ə.Abbasov qeyd edir ki, “sosial materiyanın məkan – zaman təşkilinin anlaşılması çətimliyi ondadır ki, bu təşkil daim inkişafda və dəyişmədədir.” [2. s.106]
İbtidai qəbilələr dünyanı əbədi və dəyişilməz hesab edirdilər. Onlar zamanı yalnız həyatın sonu kimi başa düşür və ona sosial əhəmiyyət vermirdilər.
Antik dövrdən başlayaraq, zaman haqqında təsəvvürlər həskin surətdə dəyişildi, zaman sosial səciyyə daşımağa başladı. İnsanın həyat fəaliyyətində onun mühüm rolu dərk edildiyi üçün ona qənaətlə yanaşırdılar. İnsanlar tədricən indinin, keçmişin və gələcəyin əlaqəli olduğunu başa düşdülər. İndiki zamanın keçmişlə və gələcək zamanla təmasda olmasını anlamağa başladılar. Hələ vaxtilə böyük filosof Hegel zamanın əbədiliyi haqqında “Təbiət fəlsəfəsi” əsərində yazırdı ki, dünya zaman etibarilə əbədidir. İndiki zamanın olması dünyanın zaman etibarilə əbədi olmasının sübutudur. [3, s.3 – 51]
Zaman ilə bağlı məsələlər XX əsrdə Avropada yaradılmış Annalar məktəbinin nümayəndələrinin də diqqət mərkəzində olmuşdur. Bu məktəbin görkəmli nümayəndəsi Brodel yazırdı ki, sosial zaman çox mürəkkəb və ziddiyyətli hadisə olmaqla, özündə bəşəriyyətin keçmişini və indiki dövrünü əhatə edir. tarixi prosesi təhlil edərkən, istərsə də tarixi tədqiq edərkən tarixçi, zaman anlayışına məhəl qoymaya bilməz. Brodel yazırdı ki, ənənəvi tarixçilər yalnız zamanın qısa bir dövrünə diqqət yetirirdilər və zamanı hadisə xarakterli, seriyalar üzrə olan tarix, ancaq böyük hadisələri (müharibə, inqilab) ifadə edən tarix kimi qələmə verilir. Belə tarix elmi faktiki olaraq zamana məhəl qoymur, buna görə də onun tədqiqinin nəticələri həmişə həddindən artıq sxematik və mücərrəd xarakteri ilə səciyyələnir.
Annalar məktəbi bu nöqsanı aradan qaldırmaq qərarına gəlir və zamanı iki yerə ayırır. Bunlar qısa və uzun zamandır. Zaman həm günləri, sutkaları, ayları, həm də əsrləri və minillikləri bir – birindən ayırır. Uzun zaman xüsusi yer tutur, tarixçi ona asanlıqla alışa bilmir, lakin bu zamandan kənarda bəşəriyyətin bütün tarixini izah etmək qeyri – mümkündür. Bu zaman dəyişilməzdir və tarixi prosesi dərk etməyin əsasında durur. Bu zaman sanki, tarixin qəlibidir.
Sosial zamanı tədqiq edərkən nəzərdə tutlmalıdır ki, cəmiyyətdə zamanın hər bir növü sosial xarakter daşıyır. Çünki, cəmiyyətdə baş verən hər şey sosial hesab olunur. Buna görə ictimai elmlərin (tarix, fəlsəfə, sosiologiya) öyrəndiyi zaman sosial zamadır, lakin bu elmlərin hər biri onu öz predmeti nöqteyi – nəzərindən öyrənir.
Tarix fəlsəfəsində zaman daha geniş fəlsəfi mənada götürülür. Tarixə zamanda baş verən və maddi münasibətlərlə şərtlənən proses kimi yanaşılır. Bu işdə tarix fəlsəfəsi yuxarıda qeyd olunan elmlərin nailiyyətlərinə arxalanır. Bu, ondan irəli gəlir ki, zamanın fəlsəfi təhlili konkret gerçəkliyi öyrənməyi tələb edir, həmin vəzifəni isə başqa elmlərin nailiyyətlərini nəzə almaqla etmək olar. Məsələn, tarixi zaman anlayışını təkcə tarix elmi deyil, tarix fəlsəfəsi də öyrənir, sonuncu başlıca diqqəti onun ontoloji və qnoseoloji səciyyəsinə yönəldir. Ontoloji mənada sosial zaman cəmiyyət tarixinin meydana gəlməsi ilə başlayır. Sosial zaman cəmiyyətin mövcudluq formasıdır, çünki o, onunla birlikdə inkişaf edir və dəyişilir.
Qnoseoloji səpki dedikdə isə sosial zamanın mifoloji, naturalis və kosmik terminlərlə mənalandırılması başa düşülür. Başqa sözlə, burada zaman tarixdən kənarda qavranılır. Çünki miflərdə zamanın dəyişmədiyi və inkişaf etmədiyi göstərilir. Buna baxmayaraq, tarix inkişaf etdikcə zamanın qnoseoloji libası da müəyyən dəyişikliyə məruz qalır. Bu məqam onu göstərir ki, zaman, mif və əsatirlər vasitəsi ilə deyil, tarixi hadisələr və faktlardan keçərək, öyrənilir. Professor Qabazov İ.A. “xüsusi təqvim zamanı anlayışını seçib ayırır, sonunucu tarixi zamandan fərqli olaraq, bərabər surətdə, ritmik və fasiləsiz surətdə gedir.” [4, s.128] Belə zaman bütün dövrlər və epoxalar üçün eynidir. Təqvim vaxtının öz tarixi vardır, o, tarixi hadisələrin inkişafı və dəyişilməsindən asılı deyildir.
Təqvim zamanından fərqli olaraq, tarixi zaman konkret tarixi sosial məzmuna malikdir, onda fasiləlilik, tsiklilik və nisbə təkrarlanma vardır. Tarixi zamanın məzmununu yalnız tarixdəki bütün faktları, hadisələri və prosesləri dialektik vəhdətdə götürməklə, təhlil etmək mümkündür. Təqvim zamanı insanlardan asılı deyil, tarixi zaman isə insanlardan asılıdır. Bu mənada, təqvim zamanı subyektiv xarakter daşıyır. Onun məzmunu tarixin subyektlərinin fəsliyyətindən asılıdır. Tarixi zamanın subyektivliyi həm də bundadır ki, hər bir fərd öz vaxtını istədiyi kimi keçirə bilir. O, zamanı intensivləşdirə və az vaxt ərzində nəhəng işlər görə bilər.
Zaman və tarixi dövr anlayışları bir – biriylə sıx bağlıdır. Lakin epoxa müxtəlif mənalarda işlənilir. Tarix fəlsəfəsi epoxanın özbaşına müəyyən edilməsinə qarşı çıxır. Onu ümumdünya tarixinin elə bir parçası kimi götürür ki, o, həmin zamanın obyektiv mahiyyət xarakterli və universal cəhətlərə malikdir. Bəzən epoxaları bir amil əsasında müəyyən edirlər. Müasir dövrdə texnoloji amili əsas götürmək geniş yayılmışdır, amma bu, doğru deyil, xüsusən də biz, epoxanı istehsal texnologiyası əsasında müəyyən eləmək dəqiq deyil, çünki getergen və ziddiyyətlidir. Buna görə epoxanı müəyyən edərkən ictimai həyatın elə tərəfləri götürülməlidir ki, onlar bütövlükdə tarixi prosesin təkamülünü ifadə edir.
Bizim epoxamız son dərəcə mürəkkəb və çoxcəhətlidir. Buna görə də onun bəşəriyyət tarixində nə qədər davam edəcəyini söyləmək çox çətindir.
Beləliklə, bizim epoxa son dərəcə mürəkkəb və çoxcəhətlidir. Heç kim deyə bilməz ki, bu eppoxa bəşəriyyət tarixində nə qədər zaman davam edəcəkdir. İntibah dövrü üç – dörs əsr, antik dövr beş min ildən çox davam etmişdir.
Tarixi proses getdikcə sürətlənir. Ola bilər ki, bizim dövr Renessans dövrü ilə müqayisədə daha az vaxt mövcud olsun. Hegelin dediyi kimi, tarixi zaman əbədidir və onun sərhədləri daxilində, əgər bəşəriyyət özünün prinsip və normalarına və təbiətin qanunlarına uyğun şəkildə yaşaya bilsə, hələ çoxlu epoxalar olacaqdır.
Ə D Ə B İ Y Y A T

1. 
   Ясперс К. Истоки истории и ее цель М: 1991, стр.29 – 35
   
2. 
   Абасов А.С. Пространство, время, познание Б.: 1986, стр.98 – 107 «Элм»
   
3. 
   Гегель Г.В. Философия природы М.: 1975, стр.51– 59 «Мысль»
   
4. 
   Гобозов И.А. Введение в философию истории. М.: МТЕИС, 1999, стр.128 – 139
   

X Ü L A S Ə
Məqalədə sosial fəlsəfənin aktual problemlərindən biri olan tarixi zamanın təhlili verilir. Antik dövrdən başlayaraq müasir dövrə qədər tarixi zaman haqqında fikirlər təqdim olunur. Müəllif tarixi zamanın ontoloji və qneoseoloji aspektlərindən təhlil edir, təqvim zamanı və tarixi zamanın fərqli cəhətlərini izah etməyə çalışır. Məqalədə zaman və tarixi epoxa anlayışlarının əsas tərəfləri təhlil olunur.
ИСТОРИЧЕСКОЕ ВРЕМЯ
Резюме
В статье представлен анализ одной из актуальных проблем социальной философии – проблемы «исторического времени». Рассмотрены различные взгляды на проблему «исторического времени», начиная с античного периода, и до наших дней. Автор исследует онтологические и гносеологические аспекты «исторического времени», старается разъяснить различия календарного времени и исторического времени. В статье анализируются основные стороны понятий времени и исторической эпохи.
Historical Time
Summary
The article presents the analysis of historical time – one of the topical issues of social philosophy. It includes information on different ideas about historical time that have been put forward in various centuries. The author analyses the historical time from ontological and epistemological viewpoints and tries to explain different sides of calendar time and historical time. The article also presents main aspects of concepts as time and historical epoch.