Азярбайъан республикасынын тящсил назирлийи

NOOSFER TƏDQIQAT PREDMETI KIMI
Sadıxova Kəminə Elbrus qızı
Təbiətşünaslığın fəlsəfəsi ixtisası
II kurs magistrantı, BDU
Açar sözlər: “noosfer”, “zəka”, “yerin strukturu”, “şüurlu sahə”, “davamlı inkişaf”,”geoloji hadisə”.
Ключевые слова: “ноосфера”, “разум”, “геологическое происшествие”, “постоянное развитие”, “структура земного шара”, “осознанное пространство”.
Key words: “noosphere”, “intelligence”, “the structure of the Earth”, “conscious field”, “sustainable progress”, “geological, event”.
Təbiətin strukturunda bir-biri ilə dialektik qarşılıqlı əlaqədə olan bir neçə sahə ayırd edilir. Bunlar aşağıdakılardır:
1.Geosfera (geo – Yer, sfera – sahə deməkdir) – Yerin bütün səthi, insan yaşayan və yaşamayan bütün sahələr. Yerin landşafı, relyefi, atmosfer, iqlim, Yeraltı və Yerüstü sular (çaylar, göllər, dənizlər, okeanlar və s.) geosferaya aiddir.
2.Biosfera (bio – həyat, sfera – sahə deməkdir) – Yer üzərindəki çaylarda, göllərdə, dənizlərdə, okeanlarda, Yer səthində, torpaqda və atmosferdə yaşayan bütün orqanizmləri, onların yaşadığı mühiti və həyat fəaliyyətini təmin edən məhsulları əhatə əhatə edir. İlk dəfə akad. V. İ. Vernadski tərəfindən işlənib hazırlanmış biosfera təlimi Yerin sferik səthində yaşayıb – çoxalan nazik canlı təbəqəni əhatə edir. Canlıların yaşadığı mühit – biosfera atmosferin müəyyən hissəsini təşkil edir. Biosfera hidrosfera və litosferanın yüksək inkişaf etmiş hissəsidir. Bunların hər üçündə maddə və enerjinin mübadiləsi prosesi baş verir. Biosfera özünəməxsus mövcudluq və inkişaf qanunları olan bütöv bir sistemdir. Biosferanın bu və ya digər ünsürünə təsir edildikdə onun bütöv sistemində dəyişiklik baş verir.
3.Noosfera – hərfi mənası “zəka sahəsi” demək olan bu anlayış insanın şüurlu fəaliyyət göstərdiyi təbiət sahəsini, son nəticədə insan intelekti ilə müəyyən olunan sferanı əhatə edir. Noosferanın elmi anlayışı təbiət ilə cəmiyyətin qarşılıqlı əlaqəsinin ahəngdar inkişafını elə bir səviyyədə təmin etməyi nəzərdə tutur ki, burada insanın səmərəli fəaliyyəti həm təbiətin, həm də cəmiyyətin inkişafında başlıca amil olur.
4.Kosmosfera – Yerə yaxın məkan. İnsanın kosmik raketlər, kosmik gəmilər göndərdiyi, özü getdiyi, intensiv tədqiq etdiyi, gələcəkdə səyahət edə biləcəyi kosmik məkanlar bura daxildir.
5.Nəhayət, bu siyahıya müasir dövrün qlobal problemlərinin mənbə və xarakterini izah etməyə imkan verən texnosferanı da əlavə etmək lazımdır. İnsanın yaratdığı bütün fenomen və proseslərin məcmusu olan texnosferaya şəhərlər, yollar, gəmilər, Yerin süni peykləri, şaxtalar, suvarma qurğuları və s. aiddir.
Noosfer yunanca zəka mənasına gələn “noos” sözündən yaranmış termindir. Dünyada əvvəl geosfer, onun ardından isə biosfer yaranmışdır. İndi insanların dünya miqyasında ünsiyyət yaratmaqları ilə birlikdə dünya noosfer yəni yer kürəsinin bir yanından digər yanına uzanan bir “zəka” aləmi, “fövqəladə bir düşünmə maşını”, torlarla dolu bir “düşünən qəlib” və dünya səviyyəsində bir “şüur” formalaşdırırdı. Noosfer “yaşayan düşüncə toru” mənasını verir. Zehnin gücləri əsrlər boyu noosferin hissələrini yaradıb təkmilləşdirirdi. Nəhayət, qlobal bir varlıq qazanırdı. Çox keçmədən fərqli mədəniyyətlərdən, irqlərdən və ölkələrdən xalqların fərdi şəxsiyyətlərini itirmədən dünya miqyasında şüur və zəka
anlayışlarını birləşdirəcəyi bir sintez formalaşdıracaqdı. Tam olaraq formalaşdığında noosfer ictimai şüur və mənəvi enerjilərin birləşimini özündə cəmləşdirəcəkdir.
Noosferi canlı bir sistem olaraq qəbul etməkdə heç bir tərəddüd görünmürdü. Və təbii ki hər canlı sistem kimi noosferin də özünə görə bir ekoloji tarazlığı var. İndi “noosfer” anlayışı müxtəlif istiqamətlərdə tətbiq olunur. Bu tərəfləri nəzərdən keçirərkən ilk növbədə qeyd edək ki, hər birimiz fərd olaraq bir zehnə sahibik yəni bir daxili dünyamız var. Bu iç dünyamızın formalaşması çoxistiqamətli informasiyanın nəticəsində formalaşır. Yəni zehni yönümüz içərisində yetişdiyimiz mədəni mühit və sonrasında da öz seçimlərimiz nəticəsində yaranır və təkmilləşir. Bütün davranışlarımız zehnimizdə yerləşmiş müxtəlif proqramların nəticəsi olaraq meydana çıxır. Hər birimiz noosfer ilə qarşılıqlı təsir halındayıq. Yəni həm ona nəsə qatır, həm də ondan təsirlənirik. Noosfer anlayışı ilk baxışda gözlə görünməz və mücərrəd bir anlayış kimi başa düşülür. Ancaq heç də elə deyil. Çünki hamımızın zehni onun bir hissəsidir. Və üstəlik də noosferin konkret təzahürlərini hər an hər yerdə görmək mümkündür. İndi əvvəlki dövrlərdə mövcud olan ünsiyyət növlərindən daha çoxuna sahibik.
Noosferdəki dəyişikliklər əlbəttə konkret olanlarla məhdud deyil. Biz onların fərqində olsaq da, olmasaq da mövcuddurlar. Bizim indiki əsas məsuliyyətimiz noosferdə mövcud olan ekoloji tarazlığı qorumağa yönələn fəaliyyətdə olmaqdır.
Noosfer dedikdə kosmosun planetar məkanında yaradılmış olan, insan əqli tərəfindən inkişaf etdirilən və bəşəriyyətin proqressiv mövcudluğu üçün bütün şəraitlərə malik olan alt sistemi başa düşürük. Bununla da biz noosferi insanı əhatə edən vahid sistem, vəhdət şəklində qəbul etmiş oluruq.
“Noosfer” anlayışı tarixin məhsulu olaraq qalmamış şüurun qloballaşması prosesinin geniş vüsət aldığı müasir dövrdə təbii-elmi və fəlsəfi ədəbiyyatda özünə möhkəm yer almışdır. Lakin sosial və təbiinin qarşılıqlı təsir prosesinin inkişaf perspektivlərini əks etdirmək imkanlarına malik olan bu anlayışa istinad verilən konkret məna sahəsində alimlər arasında yekdilliyin olmaması noosferin genezisinin, ümumsosioloji aspektlərinin, məkan-zaman səciyyələrinin tədqiqindən alınan nəticələrin və metodoloji göstərişlərin müxtəlifliyinə səbəb olur.
Noosferin reallığından və bu reallığı əks etdirən müvafiq anlayışın praktiki əhəmiyyətindən yalnız o halda danışmaq mümkündür ki, bəşəriyyət zərurət aləmindən azadlıq aləminə keçmiş olsun. Qeyd etməliyik ki, sosial-təbii hadisə olmaq etibarilə noosferin özünəməxsus mənbəyi, qərarlaşması və real halı vardır. Bu baxımdan noosferin genezisində iki mərhələni fərqləndirmək olar: birincisi: “noosferdən əvvəlki mərhələ” adlanan təbii (kortəbii) mərhələ; ikincisi-sosial (rasional) təşkil olunmuş mərhələ.
Noosfer planetimizdə yeni geoloji hadisədir. Onda insan ilk dəfə olaraq böyük qüvvəyə çevrilir. O, əməyi və fikri ilə özünün həyat sahəsini əvvəllər mövcud olmuş hər şeylə müqayisədə köklü surətdə dəyişə bilər və bunu etməlidir. Onun qarşısında get-gedə geniş yaradıcılıq imkanları açılmaqdadır.
Noosferin tədricən özünün ilkin maddi əsaslarından – Yer biosferindən ayrı salınıb kosmosda məkan-zaman etibarilə yayılmasının genişləndirilməsi obyektiv və qanunauyğun prosesdir. Bu proses artıq başlanğıc götürmüşdür və buna görə də onun sosial-təbiinin qarşılıqlı təsir nəzəriyyəsində və praktikasında nəzərə alınması təbii sayılmalıdır.
Noosfer – insan, texnika, biosfer kimi müxtəlif elementləri və onların əlaqə və münasibətlərini ehtiva edən maddi sistemdir. Bu baxımdan, noosferi “praktiki münasibətdə” səmərəli işləyən bəşər sivilizasiyasının “üzvi bədəni” kimi, “texnoloji münasibətdə” isə insana yaxşı uyğunlaşdırılmış təbii və süni cisimlər sistemi kimi təqdim edilməsi təşəbbüslərinə də bəraət qazandirmaq mümkün deyil.
Noosfer haqqında ən böyük fikir V. İ. Vernadskiyə məxsusdur. O, biosferin yeni bir vəziyyətə keçməsini qabaqcadan xəbər verdi. Həmin yeni vəziyyəti Vernadski “noosfera” adlandırdı. Onun fikrincə insan ən güclü geoloji qüvvəyə çevrilir. Vernadski noosferanın hərəkətverici qüvvəsi kimi yalnız idrakı deyil, həmçinin xalqın ruhu – onun biosahəsi olduğunu hesab edirdi. Vernadskinin fikrincə noosfera biosferanın elə vəziyyətidir ki, o onun qanunları və insan idrakının qarşılıqlı təsiri nəticəsində yaranmışdır. Vernadski noosfer haqqında ümumiləşdirici irs qoyub getməmişdir. O, öz elmi axtarışlarında problemi irəli sürüb, inkişaf etdirib dərinləşdirsə də, onun noosferə həsr etdiyi “Elmi fikir planetar hadisədir” adlı fundamental əsəri alimin sağlığında nəşr olunmamışdır.
Vernadskinin noosfer haqqında təliminin gücü və keçici olmayan dəyəri ondadır ki, o, bir təbiətşünas alim kimi təbiətdə maddə və enerjinin miqrasiyasının geokimyəvi proseslərini tədqiq edərək planetar proseslər və biosferin qərarlaşması və onun dinamik tarazlığının saxlanılması üçün həyatın, canlı maddənin geoloji rolunu aşkar etmişdir. Vernadski düşüncələrinin əsas axarını belə bir fikir təşkil etmişdir ki, insan özünün uzun dövrlər ərzində qərarlaşmış təsəvvrüləri ilə planetimizdə maddə və enerjinin miqrasiyasının təbii dövrlərini yenidən qurmağa və bununla da Yer biosferini dəyişməyə qadirdir.
Noosferin idealist konsepsiyasından fərqli olaraq Vernadski təsəvvürlərində noosfer “bizim planetimizdə “azad zəkanın”, “insan dühasının” yaradıcılıq məhsulu”, təsadüfi hadisə olmayıb, öz nəticələrinə görə insanı əhatə edən təbii mühitdə kəskin təzahür edən təbii hadisə, şüurlu varlıqların – elmin və texnikanın nailiyyətlərinə əsaslanan insanların yaradıcı fəaliyyətinin nəticəsidir. Vernadskinin noosfer konsepsiyasının əsasında belə bir ideya yerləşdirilmişdir ki, azad düşüncəli vahid bütöv bəşəriyyətin ali məqsədi öz mənafeyi naminə ətraf mühiti- təbiəti dəyişdirməkdir. Vernadskinin nəzəri irsində noosfer insanı əhatə edən mühit, təbii hadisə kimi, onun yaradılması isə cəmiyyət və təbiət arasında baş verən və enerji mübadiləsi kimi elmi məlumatlar əsasında təbiətin şüurlu dəyişdirilməsi hadisəsi kimi başa düşülmüşdür.
Noosferi mükəmməl sistem hesab etmək olmaz. Bu gün insanla onu əhatə edən sistem arasında ciddi problemlər vardır ki, bu da qarşılıqlı deqradasiyaya səbəb ola bilər. Belə ki hal-hazırda noosfer tam təşəkkül tapmamışdır. Kapitalist cəmiyyətə xas olan sosium ekologiyanı və bütün alt sistemləri məhv olma təhlükəsi altında qoyur. Bu çətinliyi aradan qaldırmaq təəssüf ki heç də asan olmayacaqdır. Dünya xalqları problemin aradan qalxması istiqamətində məqsədyönlü fəaliyyət göstərməlidirlər.
Ədəbiyyat siyahısı
1. Məmmədov Ə. İnsan haqqında fəlsəfi düşüncələr. Bakı, “Elm”, 2000, 463səh.
2. “Noosferdə Sismik olaylar”, “Mavi Gezegen sayı”, 2000
İnternet resursları
3. www.npg.com.tr/siber - uzaydan- noosfer
Xülasə
Məqalədə noosferin daşıdığı əsas anlamın mahiyyətinə diqqət yetirilmişdir. Noosfer anlayışının inkişaf etdirilməsinin insanların gələcək həyatlarının tənzimlənməsində mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyi qeyd olunmuşdur.
Резюме
В статье уделено внимание основному содержанию ноосферы. Было отмечено особое место в урегулировании будущей жизни людей осмысления ноосферы.
Summary
There is paid attention to the importance of main meaning carrying noosphere in the article. There is noticed that improvement of notion of noosphere played a significantrole in the regulation of people’s future life.