Азярбайъан республикасынын тящсил назирлийи

SOSİOLOGİYA VƏ SOSİAL İŞ
MÜASIR GƏNCLIK: MƏNƏVI-IDRAKI FƏALLIĞIN BƏZI MƏSƏLƏLƏRI
Vahidov Fazil Qulammirzə o., BDU, Sosiologiya kafedrasının dosenti
Açar sözlər: Gənclər, gənc nəsil, gənclərin sosiologiyası, gənclər siyasəti, sərvət yönümləri, sosiallaşma, qloballaşma, sosial fəallıq, mənəvi-idraki fəallıq.
Ключевые слова: молодежь, молодое поколение, социология молодежи, молодежная политика, ценностные ориентации, социализация, глобализация, социальная активность, духовно-познавательная активность.
Keywords: young people, the younger generation, the sociology of youth, youth policy, values, socialization, globalization, social activities, spiritual and cognitive activity.
Gənclər əhalinin böyük sosial qrupu olub, spesifik sosial-psixoloji xüsusiyyətlərə malikdir. Həmin xüsusiyyətlər həm müəyyən yaşla bağlı məqamları, həm də kifayət qədər maraqlı, lakin mürəkkəb, ziddiyyətli mənəvi-idraki dünyanın rəngarəngliyini əks etdirir. Gənc nəslin sosial-iqtisadi, ictimai-siyasi vəziyyəti, mənəvi aləmi təşəkkül tapma, formalaşma anlayışları ilə ifad oluna bilər. Gənclərin sosial-demoqrafik xarakteristikaları obyektiv və subyektiv xarakterli bütöv göstəricilər sistemində öz əksini tapır, digər ictimai qruplarla qarşılıqlı əlaqə və münasibətlərin mürəkkəbliyini, eyni zamanda özünəməxsus­luğunu nümayiş etdirir.
Sosiologiyanın gənclərin problemlərinə xüsusi diqqət yetirilməsi təsadüfi olmayıb, cəmiyyət həyatında onların rolunun artması kimi qanunauyğun meyli ifadə edir. Sosioloji biliyin ayrıca sahəsinin – gənclərin sosiologiyasının təşəkkül tapması, öz nailiyyətlərini, töhfələrini getdikcə artırması bu baxımdan diqqətəlayiq hal kimi dəyərləndirilməlidir.
Gənclərin sosiologiyasının müstəqil sahə kimi təsbiti Varnada (Bolqarıstan) keçirilən 7-ci Beynəlxalq Sosiologiya Konqresində (1970-ci il) olmuşdur. O zaman xüsusi tədqiqat komitəsi yaradılması barədə qərar qəbul edilmişdir. Bu qərar o demək idi ki, elmi biliyin məlum sahəsində həm nəzəri, həm də tətbiqi xarakterli informasiyanın ciddi şəkildə toplanması baş vermişdir. Gənclərin, o cümlədən tələbə gənclərin sosial problemlərinin ən müxtəlif aspektlərdə hərtərəfli araşdırılması dünya sosiologiya elminin ən fəal şəkildə işlənib hazırlanan istiqamətlərindən birinə çevrilmişdir. Buna eyni zamanda 1960-cı illərin sonundan etibarən bir sıra ölkələrdə gənclərin kütləvi çıxışları da ciddi təsir göstərmişdir (13, s.227). Gənclər hərəkatı, gəncliyin submədəniyyəti, əmək, sosial-siyasi, mənəvi-idraki fəallığı, gənclərin müstəqil əmək həyatına qədəm qoyması, sərvət yönümləriindəki dəyşikliklər, qeyri-formal birlikləri, sosial-psixoloji xüsusiyyətləri və s. kimi məsələlər xüsusi olaraq təhlil edilmişdir.
Araşdırmalar göstərir ki, gənclər ciddi axtarışlar aparır, daha dürüst seçimlər etməyə çalışır, cəmiyyətin, dünya inkişafının ən müxtəlif məsələləri barəsində özlərinin maraqlı, orijinal, düşündürücü mülahizələrini bildirirlər. Bu ciddi nikbinlik doğuran ümdə məqamlardan biridir. Ümumilli liderimiz H.Ə.Əliyev respublika gənclərinin birinci forumundakı çıxışında qeyd etmişdir ki, gənclərin qaldırdıqları problemlərin «bir qisminin həllinin indi mümkün olmaması aydındır, ancaq iş burasında deyil, iş orasındadır ki, gənclər düşünürlər, gənclər fikirləşirlər, gələcək haqqında düşünürlər, təkliflər irəli sürürlər» (6, s.312).
Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, gənclərin sosiologiyası gənclərə dair çoxplanlı elmi tədqiqatlar kontekstində öz layiqli yerini tutubdur, öz predmetinə və metodlarına görə onlardan fərqli olan xüsusiyyətlərini nümayiş etdirə bilibdir. Etiraf etməliyik ki, gənclərin bir sıra problemləri başqa bilik sahələri ilə sıx təmas vəziyyətindədir; bu, həmin problemlərin birgə səylərlə araşdırılmasını zəruri edir. Gənclərin sosiologiyası sosial psixologiya, aksiologiya, sosiolinqvistika, təhsilin sosiologiyası, tərbiyənin sosiologiyası, pedaqogika, hüquq və s. kimi sahlərlə sıx əlaqədədir. Bu əlaqə və qarşılıqlı təsir gənclərin sosiologiyasının öz predmeti və metodları baxımından nisbi müstəqil sosioloji bilik sahəsi olmasını inkar etmir.
Gənclərin sosiologiyasının problematikası hazırda müstəqil inkişaf yolunu seçmiş ölkələrdə, o cümlədən Azərbaycanda qarşıda duran vəzifələr kontekstində xüsusilə aktuallaşır, yetkinləşməkdə olan nəslin sosial problemlərinin daha dərindən və əsaslı şəkildə araşdırılmasını zərurətə çevirir. Mütəxəssislər haqlı olaraq qeyd edirlər ki, gənclərin yeni sosial-iqtisadi şəraitdə müstəqil əmək həyatına qədəm yolması prosesinin; gənclərin dəyər yönümlərindəki dəyişikliklərin; fərqli sosial-siyasi yönümlü qeyri-formal gənclər birliklərinin sosioloji təhlili çox vacibdir (11, s.509).
Hazırda müxtəlif inkişaf səviyyələrində olan və qlobal çağırışlara münasibətdə fərqli mövqelərdə dayanan cəmiyyətlərdə gənclərin əmək və ictimai fəallığı, o cümlədən mənəvi-idraki fəalığı həm ciddi elmi-nəzəri, həm də əhəmiyyətli praktik məna kəsb edən bir problemə çevrilmişdir.
Gənclərin ən müxtəlif problemlərinə artan marağın konkret ifadəsi kimi bu il oktyabr ayının 29-da Bakıda Gənclər siyasəti üzrə birinci qlobal forumun rəsmi açılışının olmasını, rəsmi açılış mərasimindən sonra isə formun öz işini plenar iclasda və sessiyalarda davam etdirməsini qeyd etmək olar. Bu mühüm forumun Bakıda keçirilməsi ölkəmizin gənclərə, idmana, mədəniyyətə münasibətdə qazandığı nailiyyətlərin, bütövlükdə fəal inkişaf siyasəti sahəsində göstərdiyi ciddi səylərin yüksək qiymətləndirilməsi kimi dəyərləndirilməlidir. Açılış mərasimində geniş nitq söyləyən Prezident İlham Əliyev qeyd etmişdir ki, gənclər cəmiyyətlərin fəal təbəqəsinin nümayəndələri kimi çox yaradıcı və dinamikdir. «Buna görə də tanış olmaq, birgə çalışmaq, bir-birinizin problemlərini anlamaq və yrdım etmək cəhdləri, fikrimcə, çox vacibdir» [3].
Predient İlham Əliyevin nitqində, habelə plenar iclasda və sessiyalarda çıxış edən nümayəndəlrin çıxışlarında öz əksini tapan və müasir qlobal çağırışlar kontekstində ciddi aktuallıq kəsb edən başlıca məsələləri yığcam şəkildə belə formula etmək olar: cəmiyyətin bütün sferalarında gənclərin fəallığının yüksəldilməsi, bunun üçün əlverişli mühitin formalaşdırılması; gənclərin üzləşdikləri problemlərin həlli üçün konkret yolların, vasitələrin tapılmasına daha ciddi diqqət yetirilməsi, bunun üçün milli və beynəlxalq çərçivədə məqsədli proqramlardan, layihələrdən istifadə olunması; gənclərin innovativ proseslərdə iştirakını fəallaşdırmaq məqsədilə onların müasir informasiya-kommunikasiya texnologiyaları ilə işləmək bacarığının inkişafına kömək göstərilməsi; gənclərin problemlərinin həllinə, ondarın daha rasional təşkilatlanmasına, müxtəlif layihələrin həyata keçirilməsinə milli institutların daha fəal şəkildə cəlb olunması; cəmiyyətdə gənclərin təşəbbüskarlığının gücləndirilməsi ilə bağlı məsələlərə dövlət tərəfindən daha çox diqqət yetirilməsinin vacibliyi; gənclərin daha çox yaradıcı işlərə cəlb olunmasının təşviqi; gənclər siyasətinin qanunvericilik bazasının təkmilləşdirilməsi, mövcud reallıqların daha dəqiq nəzərə alınması, gənc nəslin sağlamlıq, təhsil və məşğullununun qanunvericiliklə daha optimal şəkildə tənzimlənməsi; gənclərin cəmiyyətə və dünya gənclər təşkilatlarına inteqrasiyasına hər vasitə ilə kömək göstərilməsi; gənclər siyasətinin işlənib hazırlanmasında və reallaşdırılmasında nailiyyətlər qazanmış ölkələrin, o cümlədən Azərbaycan Respublikasının təcrübəsinin öyrənilməsi və yayılması; gənclər siyasətinin mahiyyətli xarakteristikalarını əks etdirən monitorinq və qiymətləndirmə sistemlərinin qurulması; gələcək inkişaf perspektivləri nəzərə alınmaqla gənclərin müxtəlif sektorlarda səmərəli fəaliyyətinin təmin olunması; gənclərin inkişafı üçün yaradılan imkanlardan onların necə yararlanmasının diqqətdə saxlanılması; gənclər siyasətinin təkcə dövlət tərəfindən deyil, həm də özəl sektor, müxtəlif fondlar, donor təşkilatları tərəfindən dəstəklənməsi; gənclərin öz bilik və bacarıqlarını, təbii potensiallarını səmərəli şəkildə reallaşdırması, cəmiyyətdə layiqli yer tutması üçün münasib şəraitin yaradılması məqsədilə konkret dövrlərdə dövlət tərəfindən prioritetlərin müəyyənləşdirilməsi, həmin istiqamətlərdə fəallığın gücləndirilməsi.
Gənclik insanın yetkinləşməsi və inkişafında müəyyən mərhələdir. Həmin mərhələnin xronoloji hüdudları və məzmun xarakteristikası birmənalı müəyyənləşdirilməmişdir. Biz əksər statistiklərin, sosioloqların adətən ayırd etdikləri hüdudları (16-30 yaş) əsaslı sayırıq. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, müxtəlif cəmiyyətlərdə və müxtəlif fəaliyyət sferalarında yaş meyarlarının və hüdudlarının müəyyənlik dərəcəsi olduqca dəyişkəndir.
Sosial baxımdan öz müqəddəratını təyin etmə cəmiyyətdə, dünyada öz vəziyyətini müəyyənləşdirmək deməkdir; deməli, o, mahiyyətcə həm kənara, həm də şəxsiyyətin daxilinə istiqamətlənmişdir, ona görə də gəngin mənəvi-idraki fəallığı nəzərdə tutur. Kim olmalı və nə etməli? suallarına verilən cavab həm qərarlaşmış şəraiti, həm də özünü, öz imkanlarını dəyərləndirməyi tələb edir. Məhz insanın mənəvi-idraki fəallığı sayəsində onun fərdi seçim imkanlarının hüdudları genişlənir. Bu, sosial xarakterin formalaşmasında müstəqillik elementlərinin artmasına, fərdi variasiyaların daha çox rəngarəng olmasına gətirib çıxarır. Lakin xalqımızın milli maraqları ilə şərtlənən əsas prinsip və məsələlərdə onların birliyi, həmrəyliyi olduqca vacibdir. Çünki «1991-ci ilin sonunda Azərbaycanın əldə etdiyi dövlət müstəqilliyi tarixi nailiyyətdir və biz onu qorumalıyıq, saxlamalıyıq. Bunu gələcək nəsillərə daha da möhkəm Azərbaycan dövləti kimi verməliyik» [1, s.122-123].
Məlum olduğu kimi, mənəvi-idraki fəallıq mənəvi tələbatların ödənilməsi sahəsindəki fəaliyyətlə bağlı olan prosesləri əks etdirir. Bu fəallıq cəmiyyətin əldə etdiyi mədəniyyət sərvətlərinin mənimsənilməsi (istehlakı), yaradılması (istehsalı) sahəsindəki fəaliyyəti və yeni informasiyaya (biliklərə) olan tələbatın ödənilməsinə yönəldilmiş fəaliyyəti bir tam halında birləşdirir.
Mənəvi fəallığın bir növü olmaq etibarilə mənəvi sərvətlərin istehlakı şəxsiyyətin fəallığının bütün növlərinin intensivliyinə, səmərililiyinə, deməli, onun formalaşmasına və inkişafına fəal təsir göstərir. Belə ki, fərd mənəvi sərvətləri istehlak etmək vasitəsilə əhəmiyyətli dərəcədə zənginləşir. Unutmaq olmaz ki, mənəvi istehsalın məhsulu daha uzunömürlü olub, istehlak prosesində dəfələrlə iştirak edə bilir, həm də öz istehlakçılıq dəyərini nəinki itirmir, habelə ümumdünya sərvətinə çevrilir. Bu o deməkdir ki, mənəvi sərvətlər, Prezident İlham Əliyevin qeyd etdiyi kimi, təkcə bir nəslin deyil, bütöv nəsillərin, o cümlədən gənclərin baxışlarının formalşmasında özünəməxsus əhəmiyyət kəsb edir [2].
Mədəniyyət sərvətlərinin həm istehlakı, həm də istehsalı bir-biri ilə sıx vəhdət təşkil edərək, insanın həyat fəaliyyətinin bütün tərəflərinə dərindən nüfuz edir, deməli, universal xarakter daşıyır [9, s.33]. Bəşər cəmiyyətinin həqiqi sərvəti olan mədəniyyət, onun fəal-yaradıcı mahiyyəti tarixi inkişaf prosesi ilə şərtlənmişdir. Tarixi inkişafın hər bir yeni mərhələsi insanın fəal-yaradıcı mahiyyətinin, onun qabiliyyət, istedad, mənafe və tələbatlarının reallaşmasında yeni imkanların üzə çıxması deməkdir. Lakin mənəvi-idraki fəallıq əməli fəaliyyətin arxa plana keçirilməsi demək deyildir. İdraki fəallıq əməli fəaliyyətlə birləşərək vahid, bütöv bir fəaliyyətə çevrilir.
Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, gənclərin mənəvi-idraki fəallığı ilə onun əməli-dəyişdirici fəaliyyətinin qarşılıqlı surətdə əlaqədar olması və nəticədə onların inkişafına bilavasitə təsir göstərməsi baxımından maraqlı olan, indiki şəraitdə xüsusi aktuallıq kəsb edən məsələ biliklərin qiymətləndirilməsində və əqidəyə çevrilməsində prakrik şəxsi təcrübənin rolu məsələsidir. Belə təcrübə bir tərəfdən elmi bilikləri təsbit edir, möhkəmləndirir, digər tərəfdən isə həmin biliklərin qazanılmasının, həyat faktlarının və ictimai hadisələrin dərk olunmasının, mənalandırılmasının səmərəli stimulu kimi çıxış edir. Əməli-dəyişdirici fəaliyyət nə qədər əsaslı və dərindirsə, onun mənəvi-idraki fəallığa, bütövlükdə şəxsiyyətin baxışları sisteminə təsiri də bir o qədər çoxcəhətli və əsaslıdır.
Hazırda müstəqil inkişaf şəraiti bütövlükdə gənclərimizin sosial fəallığına, o cümlədən ideya-nəzəri fəallığına geniş meydan açır. İndiki mərhələdə azərbaycançılıq zəminində yüksək idealların insanların gündəlik mənafeləri, onların zəngin fəaliyyət formaları, əhval-ruhiyyələri ilə real əlaqəsi daha da güclənir, mənəvi amillərin, şüurlu əsasların ictimai tərəqqinin təsirli sürətləndiriciləri kimi rolu daha aydın şəkildə üzə çıxır.
İctimai mənəvi sərvətlərin hamıya müyəssər olması, şəxsiyyətin formalaşmasının çox mühüm əsasını təşkil edən elmi biliklərin geniş yayılması, böyükməkdə olan nəslin elmi-nəzəri təfəkkür vərdişlərinə yiyələnməsi cəmiyyətin fəaliyyətini və təkmilləşdirilməsini optimallaşdırmağın zəruri şərti kimi çıxış edir. Cəmiyyət üzvlərinin, o cümlədən gənclərin mədəniyyət nailiyyətlərindən fəal surətdə istifadə etməsi və bu nailiyyətləri zənginləşdirməsi real təminatlarla möhkəmləndirilir.
Müstəqil inkişafımızın real tələbatlarına və məqsədlərinə uyğun olaraq, cəmiyyət üzvlərinin elmi, texniki və bədii yaradıcılığına geniş meydan verilir.
Lakin nəzərdən qaçırmaq olmaz ki, həyatda gənclərin müxtəlif qruplarının öz mənafelərini tam elmi şəkildə dərk etməsi prosesində müəyyən bir qeyri-bərabərlik vardır. Bu qrupların ictimai xarakteristikaları müxtəlif olduğuna görə onlardan hər birinin sosial təcrübəsinin spesifikliyi, deməli, cəmiyyətin məcmu sosial təcrübəsinə yiyələnməsi dərəcəsində və xarakterində fərqlərin olması şəksiz fakt kimi qiymətləndirilməlidir. Beləliklə, indiki şəraitdə gənclərin müxtəlif qruplarının bütövlükdə əsas siyasi mövqelərinin və mənafelərinin ümumiliyi onların fəaliyyətində müxtəlif xüsusyyətlərin olmasını inkir etmir. Hazırda sosial təcrübəyə şüurlu surətdə yiyələnmək sahəsində həmin qrupların real mövqeləri bir-birinə daha çox yaxınlaşır.
Hazırda cəmiyyətin təkmilləşdirilməsi vəzifələri bu prosesə ləngidici təsir göstərən amilləri aşkar etməyi, onları aradan qaldırmaq sahəsində məqsədyönlü iş aparmağı tələb edir. İnsanı fəal vəziyyətə gətirməyə qadir olan konkret marağın, tələbatın olmaması belə amillər içərisində əsas yer tutur [12, s.41; 7, s.59]. Ona görə də ölkəmizdə gənclərin maraqlarının, tələbatlarının məqsədyönlü şəkildə formalaşdırılması sosial siyasətin mühüm vəzifələrindən birini təşkil edir. Konkret maraq, tələbat olmadıqda obyektiv zərurət şəxsiyyətin keyfiyyətinə çevrilə bilmir.
Ayrı-ayrı adamlarda mənəvi istehsal şeylərinə ciddi tələbatın olmaması müəyyən iqtisadi, sosial-psixoloji amillərin, o cümlədən mənəvi fəallığın öz xüsusiyyətlərindən irəli gələn amillərin nəticəsidir. Belə ki, bədii zənginlşmə sahəsində fəaliyyət könüllü surətdə həyata keçirilir, yeməyə, geyimə, mənzilə olan tələbt kimi məcburiyyət xarakteri kəsb etmir. Bəzən estetik tələbatlarn ödənilməsi ilə şəxsiyyətin fəallığı arasında bilavasitə, dərhal nəzərə çarpan əlaqə olmur. İncəsənətin qavranılması ancaq az-az hallarda dərhal fəaliyyətə gətirib çıxarır, çox vaxt o, şəxsiyyətin həyata münasibətinin dərin ünsürlərinə təsir göstərir. Fərdin rəngarəng sosial və mənəvi tələbatlarına, onun yaddaşına, təfəkkürünə, təxəyyülünə incəsənətin təsiri hər şeydən əvvəl şəxsiyyətin potensial fəallığını formalaşdırır. Belə fəallıq isə çox zaman nəzərə çarpmadan, tədricən, özü də müəyyən şəraitdə real-praktik fəallığa çevrilir. Bu da bir faktdır ki, bəzi adamların mənəvi tələbatı hələ də kifayət qədər inkişaf etməmişdir, onların tələbatının ödənilməsi sistemli, müntəzəm xarakter daşımır [8, s.71-72].
Müasir şəraitdə şəxsiyyətin inkişafının çox mühüm şərti kimi mənəvi-idraki fəallıq daha da təkmilləşdirilir. Bu təkmilləşmə bir neçə istiqamətdə gedir:birincisi, istehsalın mənəvi imkanları artdığından hər bir adam öz peşə fəaliyyəti çərçivəsində mənəvi sərvətlərin istehsalında daha geniş iştirak edə bilir; ikincisi, hər bir gəncin asudə vaxda elmlə, incəsənətlə məşğul olmaq, yeni biliklər qazanmaq imkanları artır, bilik, informasiya və incəsənət şəxsiyyətin həqiqətən ən ümumi fəaliyyət növlərinə çevrilməkdədir; üçüncüsü, yeni informasiyaya olan tələbatın ödənilməsi (informasiyanın alınması, qavranılması, yayılması və praktikada reallaşdırılması) getdikcə daha sistemli və müntəzəm xarakter kəsb edir.
Bütün mənəvi fəaliyyətin mahiyyəti biliklərin əldə edilməsi, yayılması və reallaşdırılması ilə bağlıdır. İnsanın bilik dairəsi nə qədər genişdirsə, o, ətraf aləmə nə qədər dərindən bələddirsə, o, bir o qədər şüurlu və aktiv fəaliyyət göstərir. Biliklərin əldə edilməsi, qiymətləndirilməsi, fəaliyyət prinsiplərinə çevrilməsi - şəxsiyyətin dünyagörüşünün başlıca ünsürləri kimi çıxış edir.
Biliklər qazanılması sahəsində fəallıq spesifik fəaliyyət növüdür. Bu, o deməkdir ki, subyektin vəziyyəti daim yeni biliklər, yeni informasiya axtarışı ilə, onların qavranılması ilə səciyyələnir. Yeni informasiyaya olan tələbatın ödənilməsi yeni tələbat doğurur; tərəqqinin, bəşər həyatının özü sonsuz olduğu kimi idrak prosesi də sonsuzdur. Deməli, böyüməkdə olan nəslin mənəvi-idrak fəallığının artdığı bir şəraitdə təhsilin səmərəli metodlarından istifadə etmək problemi daha aktual məzmun kəsb edir, başqa sözlə, nəyi öyrənmək problemi yox, necə öyrənmək problemi üstün nüfuz qazanır. Əslində necə öyrənmək problemi idrakın subyekti ilə obyektinin daha optimal əlaqəsini necə həyata keçirmək problemidir. Təhsil islahatlarının həyata keçirilməsi sahəsində ciddi addamlar atılması, onun elmi strategiyasının hazırlanması, dünya təcrübəsinin daha geniş şəkildə öyrənilməsi və nəzərə alınması, təkmilləşdirmə institutlarının və kurslarının işinin yaxşılaşdırılması və s. həmin problemin həllinə kömək göstərir.
Məlum olduğu kimi, şəxsiyyət cəmiyyətəzidd hallara qarşı barışmaz mübarizə prosesində formalaşır. Aparılmış sosioloji tədqiqatlar göstərir ki, gənclərin sosial fəallığını, o cümlədən mənəvi-idraki fəallığını yüksəltmək belə hallara qarşı mübarizənin səmərəliliyini təmin edən mühüm amillərdən biridir [10, s.61].
Qeyd etmək lazımdır ki, şəxsiyyətin sosial fəallığının müxtəlif növlərini bir-birindən kəskin hədlərdə ayırmaq olmaz, onlar arasında qarşılıqlı əlaqə və təsir mövcuddur. Məsələn, insanın fəal əmək və ictimai-siyasi fəaliyytə cəlb olunması, fəal vətəndaşlıq mövqeyi onun mənəvi zənginləşməsində, məişətdə sağlam əsasların dərin kök salmasında, istehlakçılıq psixologiyasına, hər cür zərərli hallara qarşı mübarizədə etibarlı, qüdrətli vasitədir. Əgər insan özünü ictimai-faydalı fəaliyyətdə təsbit etməyə qadir deyilsə, onun ancaq öz tələbatlarını ödəməklə bağlı olan şəxsi mənafelərinin dar aləminə qapanıb qalması təbiidir. Ailə-məişət sahəsində sağlam əsasların qərarlaşması şəxsiyyətin formalaşmasına səmərəli təsir göstərir, nizamsızlıq isə onun inkişafına, əmək, sosial-siyasi və mənəvi-idraki fəallığına mane olur. İnsanın intellektual və emosional inkişafı, mənəvi sərvətlərə yiyələnməsi prosesinin sürətlənməsi onun bütün digər fəaliyyət formalarına təsir göstərərək, bütövlükdə şəxsiyyətin real davranışının, fəaliyyətinin daha dolğun, daha zəngin olmasını şərtləndirir. Fəallığın müxtəlif növləri arasında ahəngdarlığın pozulması şəxsiyyətin inkişafında, bütün həyat mövqeyində özünəməxsus iz buraxır.
İstifadə edilmiş ədəbiyyat

1. 
   Azərbaycan XXI əsrin və üçüncü minilliyin ayrıcında. Azərbycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin yeni 2001-ci il, yeni əsr və üçüncü minillik münasibəti ilə Azərbaycan xalqına müraciəti. Bakı: 2001.
   
2. 
   Azərbycan Prezidenti İlham Əliyevin Bakıda keçirilən IV Beynəlxalq Humanitar Forumda nitqi // «Xalq qəzeti», № 216 (27731), 3 oktyabr 2014-cü il.
   
3. 
   Azərbycan Prezidenti İlham Əliyevin Bakıda keçirilən Gənclər siyasəti üzrə birinci qlobal forumun rəsmi açılış mərasimində nitqi // «Azərbaycan», №236 (6802), 30 oktyabr 2014-cü il.
   
4. 
   Cəmiyyətdə şəxsiyyətin yaradıcı potensialının inkişaf etdirilməsi yolları. Gənc tədqiqatçıların respublika elmi-praktik konfransının materialları (18 aprel 2014-cü il). Bakı: 2014.
   
5. 
   Əli Fuat Başgil. Gənclərlə üz-üzə. Bakı: 1999.
   
6. 
   Heydər Əliyev və müstəqil Azərbaycan gəncliyi. Bakı: 2003.
   
7. 
   Вишневский Ю.Р., Шапко В.Т. Социология молодежи. Екатеринбург: 1995.
   
8. 
   Кузьмин В.А. Молодежь на пути в ХХ век. М.: 1992.
   
9. 
   Кузнецов А.Г. Ценностные ориентации современной молодежи. Саратов: 1995.
   
10. 
    Молодежь России: Тенденции, перспективы. М.: 1993.
    
11. 
    Российская социологическая энциклопедия. М.: М.; 1998.
    
12. 
    Социология молодежи: Учебник. СПб.: 1996.
    
13. 
    Тощенко Ж.Т. Социология: Общий курс. 2-е изд., доп. и перераб. М.: Юрайт-М, 2001.
    

Rezüme
Məqalə müasir qlobal çağırışlar kontekstində gənclərin mənəvi-idraki fəallığının aktual məsələlərinə həsr olunmuşdur. Məqalədə müxtəlif inkişaf səviyyəsində olan cəmiyyətlərdə gənclərin mənəvi-idraki fəallığının artmasını şərtləndirən amillər, habelə həmin prosesi ləngidən başlıca maneələr təhlil edilir. Bu halda müstəqil inkişaf şəraitində sosial fəallıq, o cümlədən mənəvi-idraki fəallıq üçün yeni imkanlar qazanmış Azərbaycan gəncliyinin nailiyyətlərinə və problemlərinə xüsusi diqqət yetirilir.
Резюме
Статья посвящена нравственно-познавательной деятельности молодежи в контексте глобальных вызовов. Анализируются факторы способствующие росту духовно-познавательной активности молодых людей в разных обществах, а также основные препятствия, мешающие этому процессу. В условиях независимого развития Азербайджана появляются новые возможности для роста социальной активности, для духовного и интеллектуальной деятельности молодежи, достижениям которой в статье уделяется особое внимание.
Summary
The article is devoted moral and cognitive activity of youth in the context of global challenges. The factors contributing to the growth of the spiritual and cognitive activity of young people in different societies, and the main obstacles to this process. In terms of the independent development of Azerbaijan, there are new opportunities for the growth of social activity, for spiritual and intellectual activities of young people, the achievement of which is paid special attention.