Азярбайъан республикасынын тящсил назирлийи

ƏDƏBİYYAT

1. 
   Abutalıbov R., Məmmədov S., Quliyev S. İdarəetmənin əsasları. Bakı: 2014, 222 s.
   
2. 
   Ələkbərov Ə., İbrahimov F. Menecment. Bakı: 2004, 468 s.
   
3. 
   İdaretmənin əsasları. Bakı: 2009, 144 s.
   
4. 
   Quliyev T. Menecmentin (idarəetmənin əsasları). Bakı: 2006, 591 s.
   
5. 
   Веснин В.Р. Стратегическое управление / Учебник. М.: 2004, 328 с.
   

Резюме
В статье говорится о том, что социальный контроль имеет большое значение в регулировании деятельности управленческих систем. Найти рациональные пути социального контроля зависит от формы контроля, от его принципов, механизма технологии, от функционально-производственных связях в трудовых коллективах, от социально-психологических и экономических уровнях отношений работников.
Summary
In the basic suggests that social control is of great importance in regulating the operation of management systems. To find a rational, way of social control depends on the form of control from the principles of mechanism technology from functionally – industrial relations in the work force from the socio-psychological and economic levels of relations staff.
AUTIZM SINDROMLU UŞAQ AILƏDAXILI MÜNASIBƏTLƏR ÇƏRÇIVƏSINDƏ
Şükürzadə Səbuhi Tarverdi oğlu., Sosial elmlər və Psixologiya fakülətəsi, sosil iş ixtisasının magistrantı,
II kurs E-mail: [e-mail]
Açar sözlər: autizm, ailədə autizm sindromüu olan uşaqlar, ailəyə və xəstə uşaqlara yardım, sosial işçinin yardımı.
Ключевые слова: аутизм, дети с синдромом аутизма в семье, помощь семье и больным детям, помощь социального работника.
Keywords: autism, children with the syndrome of autism in the family, family assistance and sick children, help the social worker.
Ailə – insan növünün davamlılığını təmin edən, ilk ictimailəşmə müddətini meydana gətirən, qarşılıqlı əlaqələri müəyyən qaydalara bağlayan, cəmiyyət mədəniyyətini nəsildən nəsilə ötürən, bioloji, psixoloji, iqtisadi, hüquqi və s. istiqamətləri olan ictimai bir qurumdur. Ailə bir sosial institut olmaq etibarı ilə eyni zamanda məxsus olduğu mədəni mühitin xüsusiyyətlərini özündə daşılır. Hətta eyni bir mədəni mühit daxilində müxtəlif ailə modeli tiplərinə rast gəlmək olur.
Ailə cəmiyyətin, dövlətin ilkin özəyi olaraq qəbul edilir. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında da göstərildiyi kimi ailə dövlətin özəyidir və dövlət tərəfindən himayə olunur. Gələcək nəslin nümayəndələri ilkin həyati bacarıq vərdişlərinə, mənlik şüuruna, dünyagörüşünə, əxlaqi davranış qaydalarına və hər hansı bir sosiuma mənsub olma xüsusiyyətlərinə məhz ailədaxili tərbiyə prosesində yiyələnir. Valideynlərin davranışları uşaqlar üçün ilkin davranış nümunələrin təşkil edir.
Ailə cəmiyyətin bir subsistemi olaraq müxtəlif funksiyaları yerinə yetirir. Bura daxildir: -bioloji funksiya, iqtisadi funksiya, sosial funksiya və s. Bioloji funksiya dedikdə ailənin nəsil artımı funksiyası, cinsi münasibətlərin ödənməsi, insan nəslinin davam etdirilməsi nəzərdə tutulur.
İqtisadi- ekonomik funksiya anlayışı adı altında isə ailənin cəmiyyətin iqtisadi özəyi olması fikri nəzərdə tutulur. Belə ki, ailə müəyyən iqtisadi tələbatları və ehtiyacları olan, eyni zamanda özü də bir istehsal vahidini təşkil edə bilən bir sosial qurumdur.
Sosial- psixoloji funksiya: - Ailə bir subsistem olaraq öz üzvləri və cəmiyyət arasında mürəkkəb sosial psixoloji münasibətlər kontekstini nəzərdə tutur. Belə olan halda ailə daxilində sağlam psixoloji durumun təmin olunması, eyni zamanda, ailənin ətraf sosial mühitə adoptasiyası əsas problem kimi götürülür. Belə sosial və psixoloji adoptasiya normalarının ilkin tətbiq və təlqin olunduğu yer ailədir. Bu səbəbdən ailənin sosial psixoloji funksiyası cəmiyyət həyatı üçün həmişə aktualdır.
Ailə insan fərdlərindən olduğu kimi heç də münaqişələrdən, böhranlardan, stress yaradan vəziyyətlərdən sığortalı deyildir. Bu baxımdan qərb sosial –psixoloji ədəbiyyatında münaqişələr və stresslərə bir mənalı olaraq mənfi hal kimi baxılmır. Münaqişələr, stresslər, böhranlar yeni yaranmış, dəyişilmiş şəraitə keçid mərhələsi, adaptasiya halı kimi nəzərdən keçirilir. Görkəmli Kanada fizioloqu H. Selye Bu mənada görkəmli Kanada fizioloqu H.Selye stresi “ümumi adaptasiya sindromu” adlandırmış və onun üç mərhələdən ibarət olduğunu göstərmişdir:
- Həyəcanlanmaq:
- müqavimət;
- əldən düşmək və üzülmək.
Selye stresi hər hansı fövqəladə təsirə qarşı qeyri-spesifik müdafiə reaksiyası adlandırmışdır. Uzunmüddətli stress vəziyyəti insanda bəzi xəstəliklərin (infarkt, beyin insultu və s.) yaranmasına səbəb olur.
Psixoloji stresin iki növü vardır:
1. Emosional stress.
2. İnformasion stress.
Emosional stress - təhlükəli, çətin, qorxulu şəraitdə özünü biruzə verir. Belə olan halda psixi fəaliyyətin gedişində neqativ məzmunlu dəyişiklik təzahür edir.
İnformasion stress – informasiya yükünün həddən ziyadə çoxluğu nəticəsində tapşırığın öhdəsindən gələ bilməməkdə özünü göstərir.
Ailələr ailədə baş verən dəyişikləri və stabilliyi tarazlaşdırmağa çalışırlar. Effektiv fəaliyyət göstərərək inkaşaf edə bilməsi üçün ailə sisteminin stabilliyə, ardıcıllığa və davamlılığa ehtiyac duyur. Olduğu kimi qalmaq üçün aparılan mübarizə “homeostaz” adlanır. Bu zaman ailə ailə öz üzvlərinin münasibətlərinin taraz şəkildə həyata keçməsinə çalışır. Ailələr stabilliyi qoruyub saxlamağa çalışırlar digər təfərdən isə daim dəyişən ətraf mühitə uyğunlaşmaq üçün dəyişmək məcburiyyəti qarşısında qalırlar. Ailə dəyişikliyi müqavimət göstərməyə çalışır və bu zaman problemər ortaya çıxa bilər. Bu proses zamanı sosial işçinin əsas məqsədi ailənin qarşılaşdığı problemi həll etməsinə kömək edərək inkişafın digər mərhələsinə keçməsinə dəstək verməkdən ibarətdir.
Ailə dəyişən ətraf mühitə uyğun olaraq dəyişməyi və buna sonra uyğunlaşmağə bacarmalıdır. Stabillik və sağlamlıq bir birini əvəz edən anlayışlar deyil silə sistemi çərçivəsində. Homeostaz ailənin vacib bir halıdır/durumudur. Stabillik və öncədən nə baş verəcəyini bilmək həyatı prognazlaşdıran edir, ailə üzvlərinin enerjisinə qənaet edir. Lakin müəyyən dövrlərdə homeostaz vəziyyəti ailəyə zərər qətirə bilər. Ailə ətrafda baş verən dəyişikliyi dəyişərək cavab verə bilmədikdə bu ailən fəaliyyətinda özünü neqativ tərəfdən göstərir. Böhran baş verdiyi zaman ailənin tipik reaksiyası dəyişikliyə olan ehtiyacı inkar edərək buna qarşı çıxmaqdır. Ailə ilə işləyən sosial işçi tək bir ailə üzvünün deyil bütün ailənin dəyişmə potensialını qiymətləndirərək onların bu zərurəti başa düşmələrinə kömək edir və uyğunlaşma prosesi zamanı ailəyə dəstək verir.
Ailə daxilində ən mühüm keçid, dəyişiklik dövrlərindən biri də yeni uşağın, yeni ailə üzvünün ailəyə gəlişidir. Belə olan halda ailə həyatında, formalaşmış qaydalar və münasibətlər strukturuna dəyişiklik etmək zərurəti meydana çıxır.
Ailə həyatını araşdıran Duvall onun bir neçə dövrünü təyin etmişdir. Bu dövrlərin ilkinin evlilik olduğunu ifadə edərək, ailənin meydana gəlməsində evliliyin əhəmiyyətli bir faktor olduğunu vurğulamışdır. Duvallın həyat dövrü modeli, keçmişdə, indi də və gələcəkdə evliliyin və ailənin inkişaf olaraq hər mərhələdə necə müəyyən oluna biləcəyini ifadə etməkdədir. Kovacs, ailə həyatının müəyyən müddət ərzində necə dəyişdiyini anlaya bilmək üçün, ailə həyat dövrünün əhəmiyyətli bir model olduğunu ifadə etmiş və ailə içərisindəki sistemin başlanğıc nöqtəsini evliliyin meydana gətirdiyini ifadə etmişdir.
Duvalla görə ailə sisteminin ilk dövrü olan uşaqsız evli cütlər dövründən sonra, ikinci dövr uşaqlı ailələr dövrüdür. Ailə olmağın tamamlayıcısı, çox vaxt uşaq sahibi olmaqdır. Həyat yoldaşları bəzən evliliklərinin məhsulu, bəzən ailənin davamlılığı kimi müxtəlif səbəblərlə uşaq sahibi olmaq istəyirlər. Cütlər uşaq fikri ilə birgə bu mövzuda xəyallar qurmağa başlayırlar. Bu xəyalları “mükəmməl”, “sağlam” və “normal” uşaq təməlinə söykəyirlər. Həyat yoldaşları uşaqlarının olması ilə ailə həyat dövründə yeni bir mərhələyə daxil olur və bu əlavə olaraq stresverici bir vəziyyətdir. Cütlər uşaqlarının olmasıyla, ana-atalıq məsuliyyətini də boynuna götürər. Uşaq sahibi olmaq cütlərin həyat formalarına, evlilik əlaqələrinə, ailədəki üzvlərin mövqelərinə və buna bağlı olaraq fərdi həyatlarına təsir edər və ana-atalıq stressinə gətirib çıxarar. Bu səbəblə, bir uşağın doğulması, ailənin həyatında yeni bir dönüş nöqtəsinin başlanğıcını meydana gətirər. Ana-atalara yeni rollar yüklənər və şablonların dəyişdirilməsini tələb edər. Bu da nəticədə emosional stresin yaşanmasına gətirib çıxarar.
Uşaqları sağlam olan ana-ataların, cəmiyyətdəki ana-ata rolunu mənimsəyərək uşaq böyütmələri asan olmaqdadır. Ancaq uşağın problemli olaraq dünyaya gəlməsi, uşaqdakı qalıcı sağlamlıq problemi, ana-ata rollarında dəyişikliklər yaratmaqdadır. Bu halda valideynlər, sağlam bir uşağın həyatlarına gətirə biləcəyindən çox fərqli olaraq, sosial mühitlərində, arzularında, planlarında, şəxsi və iş həyatlarında, ailə funksiyalarında dəyişikliklərlə qarşı-qarşıya qalmaqdadır. Bunun nəticəsində də onlarda emosional stress halı müşahidə olunmaqdadır.
Autizm sindromlu uşaq özünəməxsus simptonları ilə ailə həyatında bir gözlənilməzlik, depressiya yaradır: Autistik xüsusiyyətlər göstərən körpələrdə iki tip davranış forması müşahidə olunur. Bunlardan birincisində; fasiləsiz ağlamaq, narahatlıq, yuxu pozuntuları və uyğun olmayan davranışlar müşahidə olunur. Onlar adətən nadinc olaraq adlandırılan körpələrdir. İkinci qrupda olanlar isə; sakit, dinc, bütün gününü yataqda keçirən körpələrdir. Ac olanda belə ağlamamaları səbəbilə onlara baxmaq asan olsa da, anadan heç bir qayğı gözləməmələri, ətraflarına qarşı maraqsız olmaları valideynləri narahat edən xüsusiyyətlərdəndir.
Autist uşaqların yanlarına yaxınlaşan adamlara əhəmiyyət vermədikləri, baxışlarının boş və mənasız olduğu təyin edilmişdir. Bir yaşının sonlarında onları qucaqlamaq istəyəndə reaksiyasız qalmaları, ətrafdakı səslərə, cisimlərə və insanlara qarşı maraqsız olmaları ailənin diqqətini çəkməyə başlayır. Körpənin bu davranışları valideynlərdə uşaqlarının əqli gerilik olduğunu düşündürə bilər. Bu əlamətlərə əlavə olaraq autistik xüsusiyyətlər göstərən körpələrin göz qabağından itən əşyanı axtarmadıqları və istəklərini ifadə etmək üçün işarə barmağı ilə bir şeyi göstərmədikləri müşahidə olunmuşdur.
Normal bir körpə ilk üç aylıqda anasına baxar, anası onunla danışarkən gülümsəyər, qığıldayar. Daha sonrakı aylarda isə hər fürsətdə qucağa alınmaq üçün qollarını qaldırar, insanlarla ünsiyyətə girməkdən xoşu gələr. Tək qaldıqda isə ağlayar, əsəbiləşər. Lakin autist uşaqlarda bunların tam əksinə qucağa alınmağa qarşı istəksizlik, qucağa alındıqda narahat olma və s. kimi hallar müşahidə olunmaqdadır. Autist körpələr, ümumiyyətlə ətrafdakılarla ünsiyyət qurmaz və insanların danışıqlarına reaksiya verməzlər. İnsanlar ilə göz kontaktı qurmaz, çox uzun müddət boş baxışlarla otura bilərlər. Bu körpələr, ətrafdakı insanlara olduğu qədər, əşyalara qarşı da maraqsızdırlar. Ətrafındakı səslərə, cisimlərə, heyvanlara maraq göstərməzlər. 
Qərb sosioloqları və psixoloqları autizm sindromlu ailələri müxtəlif cür təsvir etmişlər: Autist bir uşağa valideynlik etmək asan bir vəzifə deyil. Ailəyə köməklik edərkən yalnızca uşaqda deyil, bütün ailədə mərkəzləşmək lazımdır. Yəni ailə təlimi uşaq mərkəzli deyil, ailə mərkəzli olmalıdır. Ananın ya da ailənin digər fərdlərinin başqa işlərini kənara qoyub və digər ailə fərdlərinə qarşı laqeydlik göstərərək yalnızca autist uşaqla maraqlanmaları həmin ailənin üzvlərinə xeyir əvəzinə ziyan verər.
Valideynlər adətən uşaqları ilə müqayisə olunurlar və onları özlərinin bir parçası kimi gördüklərindən uşaqlarındakı problemi özlərinin qüsuru kimi görürlər. Buna görə də, autist uşaq valideynlərin özünə inamını, özünüqiymətləndirməsini, özünə hörmətini təhlükə altına alır.
Bristol, autizmi digər inkişaf pozuntuları ilə müqayisə etdikdə, bəzi faktorların (naməlumluq, şiddəti və müddəti, cəmiyyətdəki nümunələrlə uyğunlaşma azlığı) bu ailələrdə uyğunlaşmanı çətinləşdirdiyini ifadə etmişdir. Bundan əlavə autist uşağın ümumiyyətlə fiziki olaraq normal göründüyünü, probleminin dərəcəsinin naməlum olduğunu və bunun da ailənin qabiliyyət və potensiallarla əlaqədar real gözləntilər inkişaf etdirməsini çətinləşdirdiyini vurğulamışdır.
Norton və Drew autist uşaqların, digər uşaqlar kimi ailələri ilə ünsiyyətə girmədiyinə, başqaları ilə göz kontaktı qurmadığına, bir çoxunun danışmadığına və özlərinə məxsus qaydaları olduğuna, bu qaydaların pozulmasına həddindən artıq mənfi reaksiya verdiyinə diqqət çəkmişlər və bu səbəblərə görə ailələrin autist uşaqlarına uyğunlaşmağının və bu vəziyyətlə mübarizə aparmağın digər problemli uşaqlara nəzərən daha çətin olduğunu qeyd etmişlər.
Hawlingə görə autist uşağın gecə gec saata qədər yatmaması, qaydalarının pozulmasına müqavimət göstərməsi, öz-özünə sərbəst bir şəkildə oyun oynayıb zaman keçirə bilməməsi kimi autistik xüsusiyyətlərinin diqqətə çarpan hala gəlməsi valideynlərin stressini artıra bilər.
Wingə görə problemli, xüsusilə də austistik pozuntusu olan bir uşaq ailənin sosial həyatını məhdudlaşdırır. Buna əlavə olaraq autist uşağa sahib olmaq, bəzi cütlükləri bir-birinə yaxınlaşdırarkən, vəziyyətin yaratdığı stress bəzilərini bir-birindən uzaqlaşdıra bilər. Buna bağlı olaraq da bu cütlüklərdə boşanma hallarına tez-tez rast gəlinər.
Yekun olaraq qeyd edə bilərik ki, autizm sindromlu ailələrlə maarifləndirmə işləri aparılmalı və aşağıdakı prinsiplər həmin ailələrə təlqin olunmalıdır:
- Autizm əqli xəstəlik deyil;
- autizm heç kəsin günahı deyil;
- autizm cəmiyyət, mədəniyyət, sosial-iqtisadi vəziyyətdən asılı deyil;
- autist uşaqlar belə davranmağı şüurlu olaraq seçən ərköyün uşaqlar deyildirlər;
- autizm ana-ataların davranışlarına görə ortaya çıxan bir pozuntu deyil;
- uşağın inkişafındakı psixoloji faktorlar autizmə səbəb olmaz.
İstifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısı:
1. Tunzalə Verdiyeva. Autist uşağın ailəsinin keçirdiyi sosial-psixoloji mərhələlər // Psixologiya jurnalı, 2010.
2. Schopler E, Reichler RJ, DeVellis RF, Daly K (1980). "Toward objective classification of childhood autism: Childhood Autism Rating Scale (CARS)".
3. Башина В. М. Аутизм в детстве. М.: 1993