Азярбайъан республикасынын тящсил назирлийи

SİSTEMLİ YANAŞMANIN XARAKTERİSTİKASI
Abbasov Ayaz, magistrant III kurs, BDU
[e-mail]
Açar sözlər:. sistemli yanaşma, sistemli analiz, sistemlilik, ənənəvi yanaşma, elementlər, açıq və qapalı sistemlər.
Key words: systematic approach, systematic analysis, systemic, the traditional approach, the elements, open and closed systems.
Ключевые слова: систематический подход, системный анализ, системные, традиционный подход, элементы, открытые и закрытые системы.
Sistemli yanaşma araşdırılan bir problemi və ya məsələni sistem olaraq, yəni bir bütövlülük meydana gətirəcək şəkildə bir-birləriylə əlaqəli ünsürlər və elementlərin xüsusiyyətləri arasındakı əlaqələr birliyini açıqlayan bir metoddur.
Sistemlərdə xüsusi əlaqələrin və münasibətlərin aşkarlanması, onların xarakterik xüsusiyyətlərinin ayırd edilməsi, həmçinin sistemlərin strukturunun fəaliyyəti və inkişaf qanunauyğunluqlarının araşdırlıması da mühüm əhəmiyyətə malikdir. Sistem münasibətlərinin düzgün tədqiq edilməsinin müasir elmi-texniki tərəqqisi baxımdan böyük əhəmiyyət kəsb edir və elmi-texniki tərəqqinin sistemli ideyalara və prinsiplərə böyük ehtiyacı vardır. Sistemin xarakterik xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi işində dəqiq elmi müddəaların böyük metodoloji önəmi vardır.
Sistemli yanaşma dedikdə, fəaliyyətin təşkili üsulu bir nəzərdə tutulur, belə ki, istənilən fəaliyyət növünü əhatə edir, onların daha səmərəli istifadə edilməsi məqsədi ilə qarşılıqlı əlaqə və qanunauyğunluqları aşkara çıxardır.
Demək olar ki, bütün müasir elmin sistemli prinsipi üzrə qurulub. Sistemli analiz - elmi metod idrakın olunan sistemin elementləri arasında dəyişən və ya struktur əlaqələrinin qurulması üzrə ardıcıllığını özündə təmsil edir.
Fəlsəfə tarixinə diqqətlə nəzər yetirdiyimiz zaman sistem haqqında biliklərin əskilərə dayandığının şahidi oluruq. Hələ qədim Yunanıstanda Platon, Aristotel kimi böyük filosoflar sistemin xüsusiyyətləri haqqında müfəssəl məlumat vermişdi. Stoiklərə görə isə sistem dünya nizamı demək idi. Sistem mövzusuna klassik alman fəlsəfəsinin nümayəndələrindən Georq Vilhelm Fridrix Hegel (1770- 1831) və Fridrix Vilhelm Yozef Şellinq (1775-1854) də toxunmuş, bu barədə müəyyən mülahizələr irəli sürmüşdür. XIX əsrdə fransız fizik Nikolas Leonard Sadi Karnotun və alman fizik Rudolf Klauziusun təbiətşünaslıqdakı fəaliyyəti sistem anlayışını inkişaf etdirdi. XX əsrdə isə bioloq Ludviq von Bertalanffi tərəfindən ümumi sistemlər nəzəriyyəsi irəli sürüldü. Eyni zamanda Norbert Vinerin və Ross Aşbay adlı riyaziyyatçılar da sistemlilik metodunun formalaşmasında önəmli bir rol oynadılar.
Sistemli yanaşma on dörd elmi yanaşma tətbiq olunur ki, idarəetmə qərarlarının hazırlanması zamanı tərkibinə daxildir.
Sistem - bu, qarşılıqlı əlaqədə olan elementlərin məcmusudur. “Tam öz aralarında qarşılıqlı əlaqələnən hissələrdən təşkil olunanvə ehtiva etdiyi hissələrdə olmayan bir sıra əlavə xassələrə malik olan sistemdir. 1. Mexaniki tam, 2. Mütəşəkkil tam, 3. Üzvi tam.
Hissə - Tamın tərkibinə daxili olan və nisbi müstəqilliyə malik olan kompanentdir. Sistem – Qarşılıqlı əlaqədə olan elementlər kompleksidir. Struktur – Sistemi təşkil edən elementlərin dayanıqlı, stabil əlaqələrinin məcmusudur. Sistem – Stabil, funksional, dinamik sistemdir. ” [1, səh. 140].
Açıq və qapalı sistemlər mövcuddur.
Qapalı sistem sərt təsbit edilmiş sərhədlər var, onun hərəkətləri olan mühit, ətraf sisteminə nisbətən müstəqildirlər.
Açıq sistem xarici mühit ilə qarşılıqlı əlaqələri ilə səciyyələnir. Belə sistem enerji, informasiya, material, kənardan gələn hadisələrdən asılıdır. Açıq sistem zamanı xarici mühitdəki dəyişikliklərə uyğunlaşmaq qabiliyyəti olmalıdır ki, öz fəaliyyətini davam.
Sistemli yanaşma - vahid bütöv kimi bir sıra məsələlərin həlli iqtisadi-riyazi metodların köməyi ilə bu və ya prosesinin kompleks öyrənilməsi, sistemli təhlili mövqelərdən, mürəkkəb problemlər və onun dəqiqləşdirilməsi, meyarların tapılması, yaradılma səmərəli təşkil etməsi, onların həlli məqsədlərinə nail olmaq üçündür. “Sistemlərin hər şeydən əvvəl məqsədyönlü rəftarının başa düşülməsi üçün həmin sistem tərəfindən həyata keçirilən idarəetmə proseslərini – müəyyən altsistemlərdən digərlərinə məlumat verilməsinin formalarını və sistemin hissələrinin onun digər hissələrinə təsir üsullarını, sistemin yüksək səviyyəsinin ünsürləri tərəfindən, həmin sistemin aşağı səviyyələrinin, əlaqələndirilməsini, idarəetmə tərəfindən yerdə qalan bütün altsistemlərdən bu sonuclarla təsirlərini aşkara çıxarmaq lazımdır.” [2, s. 375-376]
Sistemli yanaşma müxtəlif məktəblərin idarəetmə üsullarının əsas çatışmazlığı aradan qaldırmağa imkan yaradır ki, həmin ibarətdir ki, onlar hansısa mühüm bir element üzərində diqqəti cəmləşdirirlər. Sistemli yanaşma sistemində müəyyən əlaqələr, yəni ayrı-ayrılıqda deyil, bu sistemin elementlərinin təhlili deməkdir. “Element anlayışı nisbidir, müəyyən münasibətlə o sistemə də çevrilə bilər. Məsələn, müəyyən münasibətlə sinif cəmiyyət sisteminin elementi kim öyrənilirsə, başqa halda, sinifdaxili ünsürlər sinif sisteminin komponentləri kimi götürülə bilər.” [3, səh. 227].
Sistemli analiz metodları və planlaşdırma sistemlərinin seçilməsi üçün ilk dəfə hazırlanmış idi və ABŞ-da silah tətbiq olunub, ABŞ-ın hərbi-siyasi məqsədlərinə təhlili ilə bağlı. Sonralar bu metodlar dövlət müəssisələrində və iri firmaları ABŞ-ın tətbiq olunsun.
Sistemli analiz baş verir:

• 
  Ümumilikdə iş sisteminin qurulması və prinsiplərinin təsviri və təhlili zamanı;
  
• 
  Bütün komponentlərinin xüsusiyyətlərinin təhlili, onların qarşılıqlı asılılıqları və daxili tikililər sistemi zamanı;
  
• 
  Oxşarlıq və fərqlər öyrənilən sistemin və digər sistemlərin yaradılması zamanı;
  
• 
  Modelin xassələrinin fərziyyələr üzrə köçürülməsi üçün öyrənilən sistemin xüsusiyyətləri zamanı;
  
• 
  Sistem obyektlər və müəyyən məqsədə nail olmaq üçün öz aralarında və ətraf mühit hissələrin və elementlərin qarşılıqlı fəaliyyət göstərən zamanı;
  
• 
  Sistemli yanaşmanın tətbiqi mürəkkəb sistemləri sistemin səmərəliliyini artırır və idarəetmə, aid olduğu və kommersiya fəaliyyəti zamanı;
  

Sistemli yanaşma prinsipləri əsas əlamətləri və bir sıra əsərlərin xarici alimlərin tərəfindən araşdırlımışdır. Ümumi nəzəriyyə sistemləri isə Boqdanov (1873- 1928) yaradılmış və davam etdirilən avstriya alimi L. fon Bertalanfi (1901-1972), əsas aspektləri və sistemli hal kimi xarakterizə obyekt imkan verən, sistemli yanaşma prinsipləri, əlamətləri ayırır.
Sistemli yanaşma sanki evristika funksiyaları yerinə yetirir. Anlayış və prinsiplər sistemli yanaşma daha çox real imkanlarını üzə çıxarmağa imkan verir, nəinki ənənəvi üsulları qeyd olunub,
Bundan başqa, konkret elementlərin axtarılması və aşkar edilməsi üçün daha dolğun əlaqələrinin sistemli yanaşma bütövlüyü ilə müqayisədə ənənəvi üsullarla yeni izahını tapmağa imkan verir.
Mürəkkəb obyektləri hissəni bir çox variantlar var və tipli əlaqələrin elementləri arasında müxtəlif ola bilər. Sistemli yanaşma adekvat variantı detalı nəzərə alınmaqla təhlil vahidləri, seçim meyarını müəyyənləşdirməyə imkan verir.
Ənənəvi yanaşmaların çatışmazlığı yaranması ilə yeni elmi və tətbiqi məsələlərin həlli üçün belə yeni vəzifələr ortaya çıxır, izahat üsullarının çatışmazlığı meydana çıxır, ona görə də sistemli yanaşma prinsiplərinin öyrənilməsi predmetinə yeni tərzdə yanaşmağa kömək edir.
Sosial-iqtisadi sistemlərin inkişafının xarakterik cizgiləri bunlardır:

• 
  Elmi biliklərin inteqrasiyası, fənlərarası problemlərin sayının artması,
  
• 
  Komplekslik problemləri və onların öyrənilməsi zəruriliyi psixoloji, texniki, iqtisadi, sosial, idarəetmə və digər aspektlərinin birliyimizdədir,
  

• 
  Həll olunan problem və obyektlərin mürəkkəbləşdirilməsi,
  
• 
  Obyektləri arasında əlaqələrin sayının artması,
  
• 
  Dinamik dəyişən hallar,
  
• 
  Kəsirlilik ehtiyatlar,
  
• 
  İstehsal və idarəetmə proseslərinin avtomatlaşdırılması elementlərinin standartlaşdırma və səviyyəsinin artırılması,
  
• 
  Qloballaşma, rəqabət, istehsal kooperasiyası, standartlaşdırma və s,
  
• 
  İnsan amilinin rolunun gücləndirilməsi və s. idarəsində.
  

Sadalanan cəhətlər, fikrimizcə, sistemli yanaşmanın tətbiqi qaçılmaz edir, yalnız onun əsasında idarəetmə qərarlarının keyfiyyəti təmin etmək olar.
Araşdırma mahiyyəti idarəetmə sisteminin inkişafı və idarə edilməsi sisteminin qurulması, onların arasında və xarici mühitlə qarşılıqlı əlaqələrin və onun komponentlərinin müəyyənləşdirilməsi ilə bağlı verilmiş şəraitdə fəaliyyət göstərməsi idarəsi arasında fərq başlamaq lazımdır.
Sisteminin tənzimlənməsi sisteminin çıxması vəziyyəti düzəlir, onun nəzdində təşkil edilən normaya görə belə onun fəaliyyətini təmin edir. Deməli, əsas məsələ sistemin fəaliyyətinin planlaşdırılması nəzərdə tutulmuş kimi qabaqlayan idarəsi tərəfindən verilmiş vəziyyətinin yaranmasına ibarətdir. Mürəkkəb idarəetmə sistemində və onun əhatəsində, ilk növbədə, dəyişikliklər sayından asılıdır. Bütün dəyişikliklər müəyyən qanunauyğunluqları var və ya təsadüfi xarakter daşıyır. İdarəetmə mahiyyətinə aşağıdakı anlayışların məcmusu kimi baxmaq olar: Sistemin idarəedilməsi, idarəetmə prosesi və informasiya.
İdarəetmənin təşkili barədə yalnız o halda danışmaq olar ki, məqsəd idarəetmə obyekti də ayrılıb. Ona görə də sistemin effektivliyini idarəsinin idarəetmə məqsədləri olan dəqiqlik edilməsi xeyli dərəcədə asılıdır.
Sistemli yanaşmanın əsas vəziyyət də odur ki, əgər element sisteminə məxsusdur və orada saxlanılır. Bəzi dərk və təhlil sistemlərinin kompleks metodologiya prosesinin sistemli yanaşma aşağıdakı əsas əlamətləri ilə səciyyələnir:

• 
  Göstərilən obyektin baxılan baxımdan asılı olmayaraq vahid bir tam kimi qiymətləndirilir,
  
• 
  Özəl problemlərinin həlli, bütün sistemlər üçün ümumi problemlərin həllinə tabedir,
  
• 
  Obyektin idrakı yalnız fəaliyyət mexanizmi ilə məhdudlaşmır, daxili qanunauyğunluqlarının aşkar edilməsi qədər isə obyektin inkişafı genişlənir,
  

Elementlər sisteminin ikinci dərəcəli əhəmiyyət daşıyan bir şəraitdə, dəyişdirildikdə halların əhəmiyyətli ola bilər.
Sistemli yanaşma əsas prinsipləri:

1. 
   Birlik sistem vahid bir tam kimi baxılır və hissələrinin məcmusu kimi,
   
2. 
   Elementləri arasında müxtəlif istiqamətli ola bilər, lakin, onlar eyni vaxtda bir yerdə,
   
3. 
   Dinamiklik - vəziyyətinin dəyişməsinə yönəlmiş və ya təsadüfi amillərin təsiri altında sisteminin qabiliyyəti,
   
4. 
   Qarşılıqlı asılılıq sistemini və mühitin, yəni sistem mühit ilə qarşılıqlı fəaliyyət prosesində öz xüsusiyyətlərini göstərir,
   
5. 
   altsistemi sisteminin hər bir elementi kimi baxılır, özü isə sistem elementi kimi daha mürəkkəb sistemi,
   
6. 
   Mütəşəkkillik - tərkib hissələrinin və onları birləşdirən əlaqələrin qaydaya salınması,
   
7. 
   Çoxluq vəziyyəti və müxtəlif modellərin hər biri müəyyən sisteminin vəziyyətini təsvir edir,
   
8. 
   Parçalanma isə tərkib hissələri, onların hər birinin ümumi məqsədlər sistemindən irəli gələn məqsədləri var obyektin parçalanması imkanı.
   

Bir sıra qarşılıqlı əlaqəli rakurslardan nəzərdən sistemli yanaşma onun mahiyyətini müəyyən edir:

• 
  Elementlər sistemi, onun qurulmasında və tədqiqindən ibarətdir,
  
• 
  Sistemin daxili təşkili və üsulları qarşılıqlı əlaqələrin xarakteri, komponentlərin struktur, açan,
  
• 
  Funksional, suala cavab, hansı funksiyaları özü sistemi və yaradan onun komponentləri yerinə yetirir,
  
• 
  Kommunikasiya, bu sistemin qarşılıqlı əlaqəsi açan görə üfüqi (əməkdaşlıq), həm də şaquli xətt üzrə (tabelik) başqaları ilə,
  
• 
  inteqrativ göstərən mexanizmlər, amillər, qorunub saxlanması sisteminin təkmilləşdirilməsi və inkişafı,
  

Tarixi, suala cavab, necə, nə cür sistem yaranıb inkişaf meyilləri (perspektivlər) və nə aş öz inkişafında, hansı mərhələlərdən keçib.
Çox müxtəlif faktorların mövcudluğu, bazar tələbatlarını ödəyə bilən müasir keyfiyyəti idarə etməyi baçaran strukturlaşmış keyfiyyətin idarə sisteminin yaradılması vacibliyini müəyyən edir. Belə idarə sisteminin köməyi ilə istehsalatda əsas iş növlərinin kordinasiyası və sənədləşməsi həyata keçirilir. Bunlar keyfiyyətin yüksəldilməsinin bütün istehsal fəaliyyəti dövründə həyata keçiriləsi tədbirlərini müəyyənləşdirir.
Sistemsiz yanaşma, çox istehsal müəssisələrinin rəqabətə dözümlülüyünü azaldır. Onlar sistemi problemlər və mürəkkəb məsələlərin öhdəsindən gəlməkdə çətinlik çəkməyə başlayırlar. Bundan əlavə belə sistemli yanaşmanın olmaması keyfiyyət göstəricilərinin səmərəliliyinə və iqtisadi vəziyyətə mənfi təsir göstərə bilər.
İstehlakçının buraxılan məhsul keyfiyyətinə tələbatlarının ödənilməsi və keyfiyyətə məsariflərin azaldılması müasir keyfiyyət sistemlərinin əsas təyinatıdır.
Məqsəd keyfiyyət problemlərinə sistemli yanaşmağın analizidir.
İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT SİYAHISI

1. 
   Tağıyev Ə. Fəlsəfə. Bakı: 2012
   
2. 
   Fəlsəfə ensiklopedik lüğəti. Bakı: NPB, 1997.
   
3. 
   Fərhadoğlu M. Fəlsəfənin əsasları. Bakı: Nurlan, 2006.
   
4. 
   Skirbekk Q., Gilye N. Fəlsəfə tarixi: Müasir dünyanın fəlsəfi qaynaqlarına bir baxış. Ali məktəblərin tələbələri üçün dərs vəsaiti. Bakı: “Zəkioğlu” nəşriyyatı, 2007.
   
5. 
   kayzen.az/blog/fəlsəfə/4774/idrak.html‎
   
6. 
   Məmmədov Ə. A.Mustafayev. Təbii elmi idrak və insan dünyası. Bakı: 2011
   

Xülasə
Sistem münasibətlərinin düzgün tədqiq edilməsinin müasir elmi-texniki tərəqqisi baxımdan böyük əhəmiyyət kəsb edir və elmi-texniki tərəqqinin sistemli ideyalara və prinsiplərə böyük ehtiyacı vardır. Sistemin xarakterik xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi işində dəqiq elmi müddəaların böyük metodoloji önəmi vardır.
Məqalədə sistemlərdə xüsusi əlaqələrin və münasibətlərin aşkarlanması, onların xarakterik xüsusiyyətlərinin ayırd edilməsi, həmçinin sistemlərin strukturunun fəaliyyəti və inkişaf qanunauyğunluqlarının araşdırılıması kimi mühüm problemlər öz əksini tapmışdır.
Характеристики системного подхода
Резюме
Для изучения системных отношений с точки зрения научно-технического прогресса имеет большое значение, современный научно-технический прогресс нуждается в системных идеях и принципах. Исследование характерных особенностей системы нуждается в точных научных положениях и методологии.
В статье рассматриваются характерные особенности структуры и системных отношений, функционирование системы, закономерности их развития.
Features of the system approach
Summary
To study the system of relations in terms of scientific and technological progress is important, modern scientific and technological progress is needed in systemic ideas and principles. Research into the characteristics of the system needs a precise scientific terms and methodology.
The article discusses the characteristics of the structure and system of relations, the functioning of the system, the laws of their development.