Азим ҳожиев ўзбек тили сўз ясалиши

но-
аффикси сермаҳсул эмас. Шу фикрни 
но-
аффикси ёрдамида сифатлардан сўз ясалишйга нисбатан ҳам 
айтиш мумкин, яъни яқин вақгларгача 
но-
аффикси ёрдамида 
сифатлардан ясалган сўз (сифат)ларнинг микдори 30 га яқин 
бўлган. Булар ҳам асосан ўзлашма сўзлар бўлиб, араб ва форс- 
тожик тилларига оид сўзлардан ясалган сифатлар: 
ноаниқ,
ноаҳил, номаьлум, номуносиб, ноҳақ, нобоп, номард, нопок
каби.
Хуллас, ўзбек тилида дастлаб 
но-
аффикси ёрдамида 
ясалган ўзлашма сўзларгина бўлган. Ўзбек тилининг ўзидаги 
сўзлардан 
но-
аффикси ёрдамида сўз ясалиши бўлмаган. 
Лекин сўнгги йилларда унинг ёрдамида ўзбекча сўзлардан, 
шунингдек, рус тилидан ўзлашган сўзлардан янги-янги сифат- 
лар ясалган ва ясалаётганини кўрамиз: 
ноқоратупроқ, нокапи-
талистик, ноиитаб чиқариш, нотўқима, ностандарт, нодавлат
ва бошқалар.
Кўринадики, 
но-
аффикси ҳозирда ўзбек тилининг сўз 
ясовчи аффикслари қаторидан ўрин олган ва у янги-янги 
сўз (сифат)лар ясалишида иштирок этяпти. Бу эса 
но-
аффиксининг ўзига хос хусусияти, маъно ва вазифасига эга- 
лиги билан боғлиқ.
Ўзбек тилида 
но-
аффиксининг сўз ясовчи сифатида фаол- 
лашуви фан, техника ва бошқа соҳаларнинг ривожланиши 
натижасида юзага келган ва рус тилида 
не-
префиксли сўзлар 
билан ифодаланувчи янги ҳодисаларни ўзбек тилида ифо- 
далаш талаби билан ҳам боғлиқ.
Рус тилида 
не-
префикси билан ясажан ва сўз ясалиш 
асосидан англашилган маънонинг инкорини билдирувчи 
сўзларни ўзлаштириш жараёнида шу маънони ифодалаш 
имконига эга бўлган 
но-
аффиксини қўллашга олиб келган. 
Лекин дастлабки даврларда 
но-
аффикси ёрдамида саноқли 
(икки-учта) янги сўз ясалганини кўрамиз. Ҳатто, ҳозирда 
ҳам 
но-
аффиксининг сўз ясаш имкониятидан тўла фойда- 
ланилаётгани йўқ. Русча 
не-
префикси билан ясалган кўпгина 
сўзлар билдираётган маънони 
но-
аффикси ёрдамида сўз ясаш 
орқали ифодалаш мумкин бўлгани ҳолда, негадир уларни 
тасвирий йўл билан ифодалаш ҳоллари ҳам бўлди. Бизнингча, 
бунинг сабаби, биринчидан, 30- йилларгача 
но-
аффикси янги 
сўз ясовчи сифатида фаол бўлмаганидан ( фақат форс-тожик 
тилларидан ўзлашма сўзлар таркибидагина қўлланганидан) 
ва шунинг таъсирида уни ўзбек тили сўз ясовчиси деб
9 —А. Ҳожиев 
129
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

қарамаслиқца бўлса, иккинчидан, 
но-
аффиксининг маъно 
ва вазифаси (шу вақтгача яратилган ўзбек тилига оид 
ишларда) аниқ белгиланмаганлигидандир. Учинчидан, собиқ 
иттифоқнинг кейинги йилларида арабча, форс-тожикча 
элементларнинг қўлланишига қарши муносабатнинг таъсири 
бунда ўз аксини топди деб ўйлаймиз. Демак, 
но-
аффиксини 
фаол ишга солиш учун, унинг сўз ясаш имкониятидан тўғри, 
тўла фойдаланиш учун унинг маъно ва вазифасини аниқ 
белгилаб олиш ва уни ишга солиш керак бўлади. Маълум 
даражада шундай қилина бошланди.
Юқорида кўриб ўтдикки, инкорни ифодаловчи русча 
не-
префиксли сўзларга хос маънони ўзбек тилида ифодалаш 
талаби билан 
но-
аффикси маҳсулли, фаол сўз ясовчига 
айланган. Ҳозирда ҳам рус тилида 
не-
префекси ёрдамида 
янги сўзлар ясалади ва уларни ўзбек тилида ифодалаш талаби 
билан 
но-
аффикси ёрдамида ўзбек тилида сифатлар ҳосил 
қилинади. Лекин шуни айтиш керакки, биринчидан, инкор 
ифодасига эга бўлган 
не-
префиксли сўзларнинг ҳаммаси бир 
хил маъноли эмас. Иккинчидан, ўзбек тилида белгининг 
инкори маъноси 
но-
аффиксидан бошқа аффикслар ёрдамида 
ҳам ифодаланади, яъни ўзбек тилида инкор ифодали сифат 
ясовчи бошқа аффикслар ҳам бор. Демак, 
но-
аффикси ва у 
билан умумий маъно ва вазифага эга бўлган бошқа аффикс- 
лардан ҳар бирининг ўзига хос хусусиятини аниқ белгилаш 
ва русча 
не-
префексли сўзлар қандай маъно ифодалаганда 
уни ўзбек тилидаги инкор мазмунли қайси аффикс билан 
ифодалаш мумкинлигини белгилаш керак бўлади.
Маълумки, сўз ясалиш асосидан англашилган нарса ёки 
белгининг инкорини билдирувчи сўзлар ҳозирги ўзбек тилида 
жуда кўп микдорни ташкил этади. Бундай сўзлар 
-сиз, бе-
ва 
но-
аффикслари ёрдамида ясалади. Бу аффикслар инкор 
маъноси билан умумийликка эга бўлса ҳам, улардан ҳар бири 
ўзига хос фарқли белги-хусусиятга ҳам эга.
Инкор маъносига эга бўлган 
-сиз
ва 
бе-
аффикслари, 
асосан, отлардан сифат ясайди. 
но-
аффикси эса, аксинча, 
асосан, сифатлардан сифат ясайди. Демак, қандай сўзлардан 
сифат ясашига рсўра 
-сиз, бе-
аффикслари ва 
но-
аффикси 
тамомила фарқли аффикслардир. Бундан ташқари, 
-сиз, бе-
ва 
но-
аффикслари инкорни ифодалаши билан умумийликка 
эга бўлса ҳам, лекин маъносидаги ўзига хосликлари билан 
ҳам ўзаро фарқланади.
130
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Кўриб ўгдикки, 
-сиз
аффикси шахс ёки предметда сўз 
ясалиш асосидан англашилган нарсанинг йўқлиги билан 
боғлиқ белгисини биддирувчи сифат ясайди. Шунинг учун 
ҳам бундай сифатлардаги 
-сиз
аффиксига хос маънони 
йўқ
сўзи билан ифодалаш мумкин бўлади: 
дармонсиз
— 
дармони
йўқ, хабарсиз
— 
хабари йўқ, кучсиз
— 
кучи йўқ
ва б. Ҳатто, 
-сиз
аффикси сифатлардан сўз ясаганида ҳам унга хос шу 
хусусият сақланади: 
тенгсиз
— 
тенги йўқ, кераксиз
— 
кераги
йўқ
каби. 
но-
аффикси эса, юқорида кўриб ўтганимиздек, 
шахс ёки предмет учун сўз ясалиш асосидан англашилган 
белги хос (характерли) эмаслиги маъносини билдиради, яъни 
„бўлмаган“, „эмас“ маъносини билдиради. Шу сабабли 
но-
аффикси ўрнида, 
бўлмаган, эмас
сўзларини қўллаш мумкин 
бўлгани ҳолда, 
йўқ
сўзини қўллаб бўлмайди: 
нотекис
— 
текис
бўлмаган, текис эмас; номуносиб
— 
муносиб бўлмаган, муносиб
эмас
ва ҳоказо. Худци шу хусусиятларига кўра рус тилидаги 
без-
приставкали сўзлар ўзбек тилига 
-сиз
аффиксли сўзлар 
билан таржима этилгани ҳолда, уларни 
но-
аффиксли сўз 
билан таржима қилиб бўлмайди.
Рус тилидаги 
не-
префикси ўзбек тилидаги 
-сиз
ва 
но-
аффиксларига хос маъноли сўзлар ясай олади. 
Неважний
— 
аҳамиятсиз; невольньш
— 
ихтиёрсиз, эрксиз; неверньш
— 
нотўғри; незнакомьш
— 
нотаниш; неизвестньш
— 
номаълум
каби. Демак, русча 
не-
префикси билан ясалган инкор маз- 
мунли сўзларни ўзбек тилига таржима этишда 
-сиз
ва 
но-
аффиксларининг маънодаги ана шу фарқпи хусусияти ҳам 
ҳисобга олиниши ва улардан мос бўлгани билан сўз ясаш 
керак бўлади.
Ўзбек тилига давлат тили мақоми берилгандан кейинги 
вақтларда, янги нарса, тушунчаларни ифодалашда ўзбек 
тилининг ўз имкониятларидан фойдаланиш, янги сўзлар 
яратишга аҳамият бериш ҳам 
но-
аффикси ёрдамида янги- 
янги сўзлар ясалишига таъсир этди.
Сўз ясалиш асоси рус ёки рус тили орқали ўзлашган сўз 
бўлса, 
но-
аффиксининг 
не-
префиксига хос маъно ва 
вазифада қўлланаётгани жуда аниқ бўлиб туради. Мисоллар: 
Албатта, одамнинг бундай табиий фазилатга эга бўлишига
халал берувчи нообъектив, сунъий шароитлар мавжуд бўлиши
мумкин. ( ,ўзб. адаб. ва санъати “ газ.) ...Ўқув юртларининг
нофилологик ўзбек бўлимларида ўзбек тилини ўқитиш... . ( ,ўзб.
адаб. ва санъати “ газ.) Ҳаракатимизга халал беришига ҳар
131
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

қандай уринишлар самарасизгина бўлиб қолмай, илу билан бирга,