Азим ҳожиев ўзбек тили сўз ясалиши

ғайри-
аффиксидан фойда- 
ланиш ҳоллари ҳам учрайди, ят>ни 
ғайри-
аффиксининг 
но-
аффиксига синоним сифатида қўллаш ҳоллари учрайди. Бир 
мисол: 
Ҳаётда, турмушда нимаики нотабиий экан, у халқда
акс муносабат ва нафрат уйғотади. ( „Тошкент оқш. “ газ.)
Очил ғайритабиий бир дадиллик билан аудиториядан чиқди.
(П. Ҳодиров)
Лекин 
но-
ва 
ғайри-
аффикслари ўзига хос маъно нозик- 
лигига эга бўлиб, ана шуни ҳисобга олган ҳолда, уларнинг 
ҳар биридан ўз ўрнида фойдаланиш керак. Аниқроқ айтганда, 
белгининг инкорини ифодалаш учун („эмас“, „бўлмаган“ 
деган маънода) 
но-
аффиксини, „зид“, „қарши“ („қарама- 
қарши“) деган маънода 
ғайри-
аффиксини қўллаш мақбул 
бўлади. Масалан, „илмий бўлмаган“, „илмий эмас“ деган маъно 
билдирилмоқчи бўлса, 
ноилмий
сўзини, „илмга зид“ деган
133
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

маъно ифодаланмоқчи бўлса, 
ғайриилмий
сўзини қўллаш тўғри 
бўлади. Шу жиҳатдан бирор нарса, иш-ҳаракатнинг табиий- 
лигини, ихтиёрийлигини инкор этиш учун, яъни „табиий 
эмас“, „табиий бўлмаган“, ихтиёрсиз“, „беихтиёр" деган маъ- 
нода 
нотабиий, ихтиёрсиз
сўзини қўллаш тўғри, лекин 
ғайритабиий, ғайриихтиёрий
сўзини қўллаш тўғри бўлмайди. 
Агар ҳақиқатда ҳам „ихтиёрга қарши“, „хоҳиш-истакка қарши 
ҳолда“ дейилмоқчи бўлса, 
ғайриихтиёрий
сўзини қўллаш 
мумкин. Қуйидаги икки мисолга эътибор беринг: ... 
кўпинча
ғайримиллий, яъни уни бузишни кўзда тутувчи қандайдир
„интернационалмазмун“ни кўзда тутибкелганмиз. ( ,ўзб. адаб.
ва санъат и“ газ.) ...таҳдид қилиш, алдам ёки бошқа
ғайриҳуқуқий йўл билан.... ( „Халқ сўзи “газ.)
Ҳар икки мисолда 
ғайри-
аффиксининг хусусияти тўғри ҳисобга олиниб сўз 
ясалган. Шунинг учун 
ғайримиллий, ғайриҳуқуқий
сўзларини 
номиллий, ноҳуқуқий
сўзлари билан алмаштириб бўлмайди.