Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі Қызылорда қаласының білім беру бөлімі "Ұлағат" білім ордасы мектебі

Ғарыштық сәулелер және олардың әсері

Біздің планетамыздың жоғарғы әуе қабаты аса үлкен жылдамдықта қозғалатын атом ядролары ағынымен үздіксіз соқтығысып жатады. Бұлар ғарыштық сәулелер деп аталады. Бұл атом бөлшектерінің абсолютті саны үлкен емес, бірақ бұлар миллиардтаған электрон-вольтпен өлшенетін қуатқа ие. Әлемдік кеңістікті шарлайтын ядролардың көпшілігі Жер бетіне жетпейді. Олар әуе газдарының атом ядроларымен соқтығысып екінші ғарыш сәулелерін құрайды. Жер бетіне жететіндер тек екінші ғарыш сәулелері, бұлардың әдепкілерден белсенділігі 50 есе аз. Ғарыш сәулелері рентген сәулелері тәрізді иондайтын сәулелерге жатады. Тірі ағза тіндері, жасуша құрылысы радиация әсерінен зақымдалады, себебі тірі ағзаның биохимиялық әсерінің қалыпты өтуін бұзатын иондар түзіледі. Ғарыш сәулесінің ¾ -і сутегі ядросынан – протоннан тұрады. 1 бөлігін гелий ядросы немесе альфа-бөлшектер құрайды, ал қалған химиялық элементтер ядросын барлық ғарыш бөлшектерінің 1%-ын құрайды (7-сурет).



7-сурет
Алғашқы ғарыштық радиация ағзаға тәулігіне 0,005Р эквивалентті иондану әсерін туғызады. Егер ғарыш радиациясының салыстырмалы биологиялық тиімділігі әдеттегі рентген сәулесінен 10 есе жоғары деп қабылдасақ, онда оның әсері тәулігіне 0,05Р эквивалентті немесе аптасына 0,35Р эквивалентті, ал бұл қалыпты шамадан асып кетеді, әрине бұл жағдай дәрігерлердің мұқият болуын талап етеді. Барлық жағдайда ұзақ уақытқа созылған ғарыш сапары осындай көріністерге көңіл аударылуы керек, ал ғарыш сәулелерінің биологиялық әсері аса тыңғылықты зерттеуді қажет етеді.

8-сурет
Адам баласы ежелден-ақ Күн сәулесі жылуды тарататынын білді. Бірақ Күннің қысқа толқынды, ультракүлгін және корпускулярлы сәулелері туралы алғашқы мағлұматты ғалымдар тек XX ғасырда ғана алды. Бұл сәуленің басым көпшілігі, яғни ұзындығы 10- нан 300-ге дейінгі миллимикрон болатын сәуле толқыны қалың қабаттардан өтуге қабілетсіз, мысалы илмоминатор шынысынан өтпейді, міне сондықтан кабинадағы адамға еш зиянсыз. Дегенмен, көрсетілген радиация әлемдік кеңістіктің терең вакуумдық жағдайында заттардың беткі қабаттарына белсенді әсер ете отырып, скафандр, кабина материалдарын, тіндер молекулаларын құрта алады.[9]

•